Zgrada Bor (1969), stambena zgrada koju je projektovala crnogorska i jugoslovenska arhitektica Svetlana Kana Radević1 (1937-2000), izuzetan je primjer konceptualnog rješenja koje se skladno uklapa u svoje okruženje. Završena 1969 godine, ova zgrada se nalazi u malenom industrijskom gradu Mojkovcu, u sjevernom dijelu Crne Gore (Slika 1).    

Slika 1. Zgrada Bor. Fotografija sa Facebook stranice Kana Radevic in Podgorica

Urbanistički razvoj industrijskog grada

Opština Mojkovac osnovana je 1955. godine, ali njena teritorija može se pohvaliti dugom i bogatom istorijom, uključujući srednjovjekovni grad Brskovo, poznat po svojim rudnicima. Smješten na istočnoj obali rijeke Tare, Mojkovac je dobro povezan sa ostatkom regiona putem Jadranske magistrale i željezničke pruge Beograd-Bar (Slika 2).

Slika 2. Mapa Mojkovca. Preuzeto sa web stranice opštine Mojkovac.

Ekonomski rast Mojkovca nakon Drugog svjetskog rata prvenstveno su pokretale rudarska, drvna i mašinska industrija, koje su značajno uticale na urbani razvoj grada. Rudnik Brskovo, naročito, bio je najpoznatiji i najvažniji za privredu ovog regiona, igrajući ključnu ulogu u ekonomskoj i društvenoj transformaciji grada.

Razvoj industrije pratio je rastuću potražnju za novim stambenim jedinicama. Zgrada Bor bila je među prvim višespratnicama u Mojkovcu (slika 3), izgrađena u isto vrijeme kad i drugi radovi Kane Radević, uključujući i Hotel Mojkovac (1974). Značajni doprinosi arh. Radević oblikovali su rast grada i uspostavili arhitektonski stil kao referentnu tačku za razvoj opštine (Markuš, 2008).

Nakon raspada Jugoslavije, mnoge industrije su pretrpjele gubitke, što je zahtijevalo da brojni gradovi preusmjere svoje privrede ka turizmu. Nagla promjena sistema, uz tranziciju iz socijalizma u neo-kapitalizam, uticala je na tržište nekretnina i percepciju zajedničkih prostora (Broulíková & Montag, 2020).

Slika 3. Detaljna mapa Mojkovca. Višespratnice izgrađene prije Zgrade Bor označene tamnoplavom bojom, najstarije naselje (Rudarsko naselje) označeno svijetloplavom bojom, Zgrada Bor označena ružičastom bojom. Ilustraciju je izradio autor.

Arhitektura zgrade Bor: od koncepta do izgradnje, od fasade ka unutrašnjim prostorijama

Prema riječima najranijih stanara, inspiracija za karakterističan oblik zgrade dolazi od borova, koji su česti u regionu i daju zgradi ime. Kroz ovaj projekat, arhitektica evocira interakciju između lokalne klime i arhitekture koju stvara (Alihodžić & Stamatović-Vučković, 2019a). Okolni urbani pejzaž, kojim dominiraju borovi, očigledno je uticao na dizajn. Međutim, u zvaničnoj projektnoj dokumentaciji (1967) koja se nalazi u Državnom arhivu Crne Gore, zgrada je nazivana „Stambena zgrada u Mojkovcu“, što sugeriše da je naziv Bor usvojen kasnije od strane stanara.

Zgrada sadrži 23 jedinice, od kojih 20 stanova i 3 komercijalna prostora smještena u prizemlju. Svaki sprat sadrži po četiri stana, s karakterističnim potkrovnim studio-apartmanima na poslednjem spratu (Slika 4). Struktura zgrade je organizovana u četiri grane, povezane vertikalnim dvokrakim stepeništem. Ovo stepenište oslanja se konzolno na centralni zid debljine 20 cm oko kojeg se proteže do vrha zgrade. Podesti kojima se pristupa stanovima oslonjeni su na obodne zidove. Na vrhu, stepenište završava u ojačanom betonskom pločom prekrivenom valovitim azbest-cementnim tablama (Slika 5).

Slika 4. Osnova poslednjeg sprata sa potkrovnim studio-apartmanima, Glavni projekat, 1967. Preuzeto iz Državnog arhiva Crne Gore.

Slika 5. Presjek A-A. Podužni presjek koji prikazuje konstrukciju vertikalne komunikacije i spratova, Glavni projekat, 1967. Preuzeto iz Državnog arhiva Crne Gore.

Istražujući materijalizaciju i konstrukciju Zgrade Bor, glavni arhitektonski projekat pokazuje dasu međuspratne konstrukcije izgrađene od "mont" opeke debljine 16 cm (Glavni projekat, 1967). Krovna konstrukcija takođe koristi "mont" opeku, a pokrivena je valovitim azbest-cementnim pločama (Salonika) postavljenim preko drvene potkonstrukcije. U gornjem dijelu zgrade, drvene grede su smještene između dva zidna platna. Dio prizemlja podržan je betonskim zidom u nagibu, koji se proteže do tavanice prvog sprata, pružajući konstrukciji dodatnu stabilnost.

Jedna od primarnih karakteristika projekta zgrade su istaknuti prepusti na fasadi, koji evociraju oblik bora. Ovaj prepoznatljiv arhitektonski element čini naziv "Zgrada Bor" posebno prikladnim. Kao što je detaljno opisano u dijelu glavnog projekta o materijalizaciji objekta, arhitektonski detalji su suptilno naglasili ovu karakterizaciju, pri čemu je originalni dizajn krova bio zamišljen tako da podsjeća na izgled borovih iglica koristeći zelene azbest-cementne ploče. Međutim, ovaj materijal se pokazao neadekvatnim za oštre zime, te je krovni pokrivač morao biti zamijenjen limom samo deset godina kasnije.

Unutar ovog karakterističnog oblika zgrade, arhitektica je pažljivo dizajnirala stambene jedinice kako bi obezbijedila optimalnu funkcionalnost. Prva četiri sprata sadrže standardne stanove sa neto površinom od približno 62 m². Ovi dvosobni stanovi pažljivo su projektovani kako bi uskladili funkcionalnost prostora sa oblikom zgrade (Slika 6).

Slika 6. Raspored spratova (1–4 sprat), Glavni projekat, 1967. Preuzeto iz Državnog arhiva Crne Gore.

Prostorni raspored unutar stanova maksimizira funkcionalnost i estetski dojam. Stambeni prostor je organizovan kao poluotvoreni prostor, orijentisan ka najosunčanijoj strani, čime se maksimizira prirodno osvjetljenje. Dvije spavaće sobe imaju karakteristične plafone pod nagibom, koji odražavaju uglasti dizajn fasade i stvaraju jedinstvene unutrašnje prostore. Ugradni ormari su integrisani u nagnute plafone, uokvirujući otvore francuskih balkona i poboljšavajući funkcionalnost i estetski izgled.

Slika 7. Zgrada Bor. Fotografije koje je napravio autor 2024. godine.

Zgrada Bor: arhitektonsko nasljeđe i posvećenost zajednici

Na prvi pogled, izgled zgrade se nije značajno promijenio od kada je izgrađena (Slika 7), osim nelegalnog pomoćnog objekta na nekadašnjem parkingu i zapostavljenog partera oko zgrade. Tokom ranih 2000-ih, nekoliko stanova je renovirano, uključujući i njihove instalacije. Najnovija rekonstrukcija krova izvršena je 2021. godine nakon što je snažan vetar oštetio dio krova, uzrokujući poplavu u jednom od stanova. 

Do nedavno, rad jedne od najznačajnijih arhitektica i prve žene koja je dobila najprestižniju arhitektonsku nagradu u bivšoj Jugoslaviji - saveznu “Borbinu” nagradu - Kana Radević (Slika 8), bio je uglavnom nepoznat (Alihodžić & Stamatović-Vučković, 2019b). Ovaj društveni stav pokazuje često ignorantski odnos prema kulturnom i arhitektonskom nasljeđu prošlog vijeka. Međutim, i pored protoka vremena, Zgrada Bor opstaje, iako donekle zapostavljena.

Slika 8. Svetlana Kana Radević prima nagradu Borba 1967. godine. Fotografija iz njenog ličnog arhiva, preuzeto sa zvanične web stranice Kana Radević 

U nedavnom razgovoru sa predsjednikom udruženja stanara2, postavljeno je retoričko pitanje: „Kako je moguće da takva zgrada nije prepoznata kao arhitektonsko i kulturno nasljeđe?“ Ovo pitanje je istaklo njegovu stalnu borbu i odlučnost da sačuva i održi zajedničke prostore zgrade. Takođe, naglasio je ključnu važnost skretanja pažnje društva na vrijednost i značaj zgrade. Ovo odražava širu brigu za prepoznavanje i očuvanje arhitektonskog i kulturnog nasljeđa unutar zajednice.

Ostali stanari koji su odrasli u ovoj zgradi dijele ovo mišljenje i ponos, cijeneći činjenicu da žive u zgradi koju je projektovala Kana Radević. Predjsednik udruženja stanara naglasio je da je većina vlasnika stanova naslijedila svoje domove od roditelja koji su ih prvobitno dobili od vlade ili preduzeća u kojima su radili, što je bilo uobičajeno tokom perioda socijalističke Jugoslavije. Mnogi od sadašnjih stanara proveli su u ovoj zgradi čitavo svoje djetinjstvo i život  (Slika 9).

Slika 9. Nedavno renoviran stan na 4. spratu Zgrade Bor. Fotografije koje je napravio autor 2024. godine.

Jedan stanar osvrnuo se na svoje djetinjstvo, rekavši: „Kako vrijeme prolazi i kako sazrijevamo, prava vrijednost određenih stvari postaje očigledna - u ovom slučaju, zgrada u kojoj živimo. Odrasli u ovoj zgradi, prvobitno nijesmo prepoznavali njen arhitektonski značaj; više smo je cijenili zbog sentimentalne vrijednosti. Čak i kao djeca, ponosno smo se identifikovali kao “Bor zgrađani”- građani Zgrade Bor - jer je za nas simbolizovala nešto dragocjeno i posebno.“

Koegzistencija stanara, harmonija i zajednička želja za promjenom očigledni su iz razgovora s njima, naglašavajući njihovu zajedničku posvijećenost podizanju svijesti o značaju Zgrade Bor kao kulturnog dobra. Štaviše, pokazali su veliki interes za obrazovanje o neophodnim koracima za očuvanje Zgrade Bor kao kulturnog dobra. U vremenu kada arhitektura postaje sve komercijalizovanija i kada je individualna korist prioritet, kolektivna posvijećenost stanara zaštiti njihove zgrade i zajedničkog prostora se posebno ističe (Slika 10).

Slika 10. Zajednički prostori Zgrade Bor. Fotografija koju je napravio autor 2024. godine.

Emocije stanara, koji ponosno nazivaju sebe "Bor zgrađanima," dokazuju da mešusobni odnos između fizičke strukture Zgrade Bor i iskustava njenih stanovnika pruža ovoj zgradi osjećaj vanvremenskog. Lični pečat koji su stanari ostavili je jednako važan kao i prefinjeno viđenje Kane Radević. Kreativna misao, utelovljena u zidovima zgrade, nije potpuna bez svrhe koju joj daju njeni korisnici. Uspješna arhitektura, kao što je primjer Zgrade Bor, ne samo da ispunjava svoju funkciju, već i izaziva emocije kod onih koji dolaze u kontakt s njom.

Nažalost, Zgrada Bor takođe pokazuje rastući trend zanemarivanja i nedostatka truda u očuvanju i prepoznavanju sličnih arhitektonskih djela, što dovodi do sve većeg broja napuštenih ostataka objekata 20. vijeka. Ovaj stav naglašava neuspjeh društva da brine o svom kulturnom nasljeđu, što rizikuje njegovo dalje propadanje. Međutim, nada ostaje kada čujemo priče stanara i vidimo njihovu posvijećenost očuvanju naslijeđenih struktura. Njihova predanost čuva ne samo fizičku zgradu već i njen kulturni i istorijski značaj. Ovi stanari pokazuju kako napori vođeni zajednicom mogu obnoviti zahvalnost i podstaći proaktivno očuvanje arhitekture.

Projekat Kane Radević za Zgradu Bor pokazuje kako pažljivo osmišljena arhitektura može duboko uticati na svoje korisnike. Njen rad kombinuje inovativni dizajn sa brigom za životnu sredinu, stvarajući prostore koji zadovoljavaju funkcionalne potrebe i podstiču snažan osjećaj ponosa i pripadnosti. Ove zgrade nisu samo građevine; one su živi dijelovi kulturnog nasljeđa i identiteta zajednice. Važno je očuvati stambene objekte koji kombinuju izvrsnost dizajna i pažnju prema životnoj sredini. Oni pružaju dragocjene lekcije za kreiranje višespratnica koje poboljšavaju kvalitet života i koheziju zajednice. Zaštita i očuvanje ovih arhitektonskih dragulja je ključna za poštovanje naše prošlosti i usmjeravanje razvoja budućih gradskih stambenih naselja.

Septembra 2024, Crna Gora

Arhiva priča

Anastasija Dukić

Anastasija Dukić diplomirala je na Fakultetu za politehniku Univerziteta Donja Gorica. Trenutno obavlja praksu u oblasti arhitekture. Zanimaju je javni prostori i održivost. Nedavno je upisala Politecnico di Milano, gdje pohađa master studije iz arhitektonskog inženjerstva.