Kapitalistička i druge klase drevnog porijekla
 bile su, u stvari, uništene,  
ali nastala je nova klasa, ranije nepoznata u istoriji.
Nova klasa (Milovan Đilas, 1957)

Bilo je to u julu 1946. godine kada je, ispunjavajući želju naroda Crne Gore i odajući priznanje tvorcu i vođi Federativne Narodne Republike Jugoslavije (FNRJ), Narodna republika Crna Gora donijela Zakon o promjeni imena grada Podgorice, zakon kojim je Podgorica preimenovana u Tito(v)grad (nepoznati autor, 1946) (Slika 1). Ovaj simboličan potez, ukorijenjen u vjekovnoj borbi protiv raznih neprijatelja i kao nedavno sjećanje na Podgoricu kao jednog od najjačih centara antifašističkog pokreta u Jugoslaviji, otvorio je novi put socijalističkog razvoja utkanog u identitet grada. Među brojnim oblastima društvene transformacije, posebno se isticao priliv novih ideja u oblasti projektovanja i planiranja, uspostavljajući primat nad neo-klasičnim izrazom koji se često koristio tokom perioda kraljevine. Međutim, arhitektura, odmah prepoznata kao moćan alat za predstavljanje nadolazeće komunističke elite, pokazala se i kao plodno tlo za eksperimentisanje, istovremeno proširujući različitosti u navodno bezklasnom društvu.

Slika 1. Panorama Titograda iz 1958. godine – prazne parcele u prvom planu nagovještavaju novi kvart za zvaničnike i institucije. Preuzeto iz Titograd Fotomonografija (Agencija za fotodokumentaciju, Zagreb 1958).

Period između 1960. i 1965. godine predstavlja najznačajniji period u ekonomskom razvoju Titograda, jer su u ovom petogodišnjem okviru društveni proizvod i nacionalni dohodak rasli najbrže u istoriji grada (Radević, 1967, str. 72). Štaviše, ovaj period je ključan za programski razvoj u skladu sa generalnim urbanističkim planom izrađenim 1963. i usvojenim 1964. godine, nakon nekoliko neuspjelih pokušaja u 1950. i 1957. godini kada su domaći i strani urbanisti pokušavali da postignu racionalnu strategiju za dugoročni rast grada. Uprkos svojoj strogoj ortogonalnoj dispoziciji, plan je često nazivan „zeleni“ plan (Popović, Lipovac, & Vlahović Savić, 2016). Plan je gradu donio poseban karakter, pažljivo balansirajući između velikog priliva ljudi u industrijalizovanu prijestonicu, obezbjeđujući dovoljno prostora za infrastrukturu, stanovanje i javne prostore s jedne strane, i suptilnog odnosa s prirodnim okruženjem grada kao što su parkovi, brda i rijeke s druge strane. Ovaj pristup se posebno cijeni u suptilnoj urbanoj vezi s brdom Gorica, kako sa strane Nove Varoši na jugu, tako i iz Zagoriča na sjeveru. U tom kontekstu, plan je po prvi put predložio jasan raspored stambeno-administrativnog kvarta za lidere komunističke partije, prepoznajući svojstvene vrijednosti južne strane brda i obezbjeđujući optimalne klimatske i funkcionalne uslove za njegov razvoj (Slika 2).

Slika 2. Generalni urbanistički plan usvojen 1964. (lijevo) i stvarna situacija iz 1967. s označenim stambenim naseljem za funkcionere (desno). Preuzeto iz Generalnog Urbanističkog Plana Titograda, (Milić, 1974).

Dok su se dugoročne projekcije razvoja počele materijalizovati na terenu, 1963. godina je istovremeno bila ključna u kontekstu novog ustavnog poretka u zemlji. Naime, 7. aprila 1963. godine najviši zakonodavni organ promijenio je naziv zemlje iz Federativna Narodna Republika u Socijalistička Federativna Republika Jugoslavija (Službeni list Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije, 1963), odražavajući duh sveobuhvatne marksističke ideologije utjelovljene u takozvanoj "smrti države". Drugim riječima, novi ustav, barem na papiru, napravio je pomak ka autonomnijoj organizaciji raspoređenoj duž federalnih jedinica, koje su trebale biti glavni pokretači ovog procesa socijalističke demokratizacije. Iako je centralna vlast u Beogradu i dalje smatrana nadmoćnim vladajućim autoritetom, novi ustav je državama članicama pripisao karakterizaciju društveno-političkih zajednica, predviđajući direktniju vezu između predstavnika političkih entiteta i naroda. U stvarnosti, ovo je stvorilo potrebu da se ojača nacionalna partijska infrastruktura i angažuju priznati članovi partije zaduženi za nesmetano izvršavanje ustavnih obaveza, pojačani postojećim organima i priznavanjem tih članova u svakoj pojedinačnoj republici (Slika 3).

Slika 3. Predsjedništvo Centralnog komiteta Republike Jugoslavije. Josip Broz Tito – predsjednik Jugoslavije (gore lijevo), Đoko Pajković – crnogorski predstavnik (druga kolona, treći red). Preuzeto 2024. godine iz javne Facebook grupe Gornja Kovačica i sa Wikimedia Commons.

Ovo je period kada su dešavanja na nacionalnom i saveznom nivou 1963. godine takođe uticala na karijerne puteve pojedinih crnogorskih partijskih funkcionera, kao što je Đorđije Đoko Pajković.¹ Istaknuti član komunističke partije, Pajković je svoj legitimitet crpio iz svoje značajne uloge u antifašističkim oslobodilačkim borbama na sjeveru Crne Gore, kao jedan od osnivača prvog Narodnooslobodilačkog odbora formiranog u Jugoslaviji u julu 1941. godine, za šta je 1953. godine odlikovan Ordenom narodnog heroja. Nakon završetka vojne karijere, značajan broj ljudi se angažovao u drugim civilnim poslovima u državnim institucijama, uglavnom u diplomatskoj službi, unutrašnjim poslovima, ali i kao ministri, članovi Saveznog izvršnog vijeća, članovi najviših partijskih foruma kao što su Politbiro i Centralni komitet itd. (Martinović, 2017, str. 543-658). Na sličan način, Pajković se, nakon obavljenih visokih državnih dužnosti na Kosovu i u Srbiji, 1962. godine, prema odluci Centralnog komiteta Saveza komunista Jugoslavije, vratio u Crnu Goru, gdje je obavljao dužnost predsjednika Izvršnog vijeća Skupštine SR Crne Gore (1962-1963), a ujedno i predsjednika Izvršnog komiteta Saveza komunista Crne Gore (1963-1968) (Gažević, 1976). U skladu sa tim, Pajkovićeva partijska karijera, uz potrebu za efikasnim sprovođenjem novih ustavnih obaveza unutar nacionalnih društveno-političkih zajednica u SR Crnoj Gori, podrazumijevala je i efikasno sprovođenje regulacionog plana iz 1963. godine u Titogradu, u skladu s njegovim političkim angažmanom.

Slika 4. Plan lokacije iz originalnog projekta (lijevo) i današnja situacija (desno) naselja "Gorica C". Arhitekta: Jovica Milošević (1963). Preuzeto 2024. iz Državnog arhiva u Podgorici i Google Earth.

U junu 1963. godine, Izvršni komitet Saveza komunista Crne Gore (IK - pod nadzorom Đoka Pajkovića) donio je odluku o finansiranju izgradnje stambene zgrade u Novoj ulici (danas Beogradska ulica) na južnoj strani brda Gorica (Milošević, 1963) (Slika 4). Kako je već bilo predviđeno regulacionim planom Titograda, na tom području trebalo je smjestitii jednoospratnu zgradu za izvršne organe, kao i istaknute državne institucije. Zgrada finansirana od strane IK bila je prva koja je izgrađena između dvije susjedne zgrade i nalazila se na zapadnom kraju ulice, pod nazivom stambena zgrada - tip vila (Milošević, 1963). Projektovanje zgrade povjereno je projektantskom birou Organizovanog građevinskog preduzeća "Titograd",² jednoj od najistaknutijih građevinskih kompanija u zemlji, pored "Provoborca" (Bar) i "Crne Gore" (Nikšić), dok je arhitekta bio Jovan Jovica Milošević.³ Prvo, urbanistička parcela zgrade (2760 m2) iskoristila je makro lokaciju sa zonama zaštite od 10 metara od ulice i 20 metara od susjednih zgrada, predviđajući spajanje sa zelenim pojasom koji se spušta s brda Gorica. Kao direktan zahtjev IK, arhitekta je izradio osnovu zgrade (22 x 6,5 m) sa jednim četvorosobnim stanom, jednim trosobnim stanom i jednim studio apartmanom u prizemlju, te jednim petosobnim stanom i jednim trosobnim stanom na prvom spratu. Stanovima u prizemlju i trosobnom stanu na prvom spratu pristupa se jednim stepeništem (br. 6), dok petosobni stan ima svoje stepenište (br. 8). U podrumu se nalaze garaže, od kojih svaka pripada jednom stanu, kao i prostorija za pranje i sušenje veša i skladišta za ogrijev jednako podijeljena među domaćinstvima (Slika 5).

Slika 5. Osnova podruma: garaže, vešernice, sušare i skladišta za ogrijev; osnova prizemlja: četvorosoban stan, jedan trosoban stan i studio apartman; osnova prvog sprata: petosoban stan i trosoban stan (od vrha prema dnu). Preuzeto 2024. iz Državnog arhiva u Podgorici.

Cijeli proces od projektovanja i izgradnje trajao je gotovo dvije godine, sve dok se prvi stanari nijesu uselili krajem 1965 godine.⁴ Kao što je ranije pomenuto, petosoban stan bio je namijenjen predsjedniku Izvršnog komiteta Saveza komunista Crne Gore Đorđiju Pajkoviću, a nakon njegove smrti, stan je prešao u vlasništvo potpukovnika Jugoslovenske narodne armije Vladimira Božovića (1915-2010). Odmah ispod, četvorosoban stan ugostio je prvog stanara generala Ljuba Drakića (nije identifikovan), koga je kasnije zamijenio prvi rektor Univerziteta Crne Gore, dr Mirčeta Đurović (1924-2011). U trosobnom stanu  smjestio se general-pukovnik Danilo Jauković (1918-1977), kojeg je kasnije zamijenio njegov sin, profesor Novak Jauković. Na kraju, posljednji stan bio je namijenjen potporučniku Đuri Mugoši (nije identifikovan), a nakon njega je nekretnina prešla u vlasništvo premijera Jugoslavije Veselina Đuranovića (1925-1997) (Slika 6). Ovi budući stanari raznolike pozadine i istaknutog autoriteta svakako su činili važnu tačku u čitavom projektnom zadatku koji je bio pred glavnim arhitektom, ali isto tako su i podstakli prevazilaženje granica konvencionalnog pristupa projektovanju.

Slika 6. Neki od najistaknutijih stanara Beogradske 8/6 uključuju predsjednika Izvršnog komiteta Saveza komunista Crne Gore Đorđija Pajkovića, potpukovnika Jugoslovenske narodne armije Vladimira Božovića, prvog rektora Univerziteta Crne Gore Mirčetu Đurovića, general-pukovnika Danila Jaukovića i premijera Jugoslavije Veselina Đuranovića (s lijeva na desno). Preuzeto 2024. iz wikimedia commons.

Dakle, osim što je bila u skladu sa osvježavajućim smjernicama novog generalnog urbanističkog plana Titograda, zgrada je predstavljala eksperimentalni pristup kako u interpretaciji tipologije i kompozicije, tako i u luksuzu životnih uslova za one za koje je izgrađena. Prvo, stambena zgrada - tip vila (Milošević, 1963) bila je potpuna novina u crnogorskoj praksi tog vremena. Potreba da se smjesti istaknuti partijski funkcioner kao što je Đorđije Pajković sa sopstvenim ulazom u zgradu i poštanskim brojem, odvojenim garažno-apartmanskim povezivanjem i odvojenim stepeništem, dok je istovremeno obezbjeđivala dovoljno prostora za druge ugledne funkcionere u preostala tri apartmana, jasno odražava ovu dvostruku tipološku karakterizaciju ili čak dvosmislenost. Stoga je izraz “vila” vjerovatno dodijeljen zbog luksuznih projektantskih standarda za najistaknutijeg stanara, dok je stambena zgrada još uvijek odražavala potrebu za skromnijim izgledom kolektivnog stanovanja. Drugo, spajanje garaže i stambenog prostora pod istim krovom bio je još jedan veliki korak naprijed u lokalnoj arhitektonskoj praksi tog vremena u Titogradu. Ipak, ovo rješenje bilo je uslovljeno životnim standardom među partijskim liderima, s obzirom na to da je nivo motorizacije u poslijeratnom periodu bio veoma mali među običnim građanima. Ipak, dovođenje vozila na prag stanova u Beogradskoj ulici 8/6, uz sljedeće primjere koje su projektovali Vukota Vukotić⁵ i Milorad Vukotić⁶ u istom području, približio je Korbizijeov koncept "kuće-mašine" (Johnston, 2001, str. 527-531) crnogorskoj arhitektonskoj praksi. Treće, za modernistički izraz, koji je već uspješno primijenio u stambenim zgradama u Svetog Petra Cetinjskog 15 (1962) i Ivana Milutinovića 13 (1963), arhitekta Jovica Milošević takođe se odlučio kada je u pitanju kompozicija fasada na ovoj zgradi. Naime, projektujući racionalnu podjelu fasadnih površina, Milošević koristi lokalni kamen-vez i svijetli malter, čime suptilno povezuje bijeli-modernistički i eklektični-klasični jezik, inspirišući se praksom poznatog lokalnog arhitekte Periše Vukotića.⁷ Ova odluka je posebno značajna u kontekstu u kojem je politička moć stanara trebala da bude odražena kroz materijalnost ukorenjenu u popularnoj kamen-obradi u Crnoj Gori, dok je u isto vreme zadržavala napredniji duh socijalističkog poretka (Stamatović Vučković & Bulatović, 2024). Pored toga, izostavljajući bilo kakav dekorativni obrazac na fasadi, ulaz i terasa stana Đoka Pajkovića bili su označeni specifičnim perforiranim obrascem od cigli prekrivenim bijelim malterom, što je u isto vrijeme predstavljalo zaštitu od sunca i naglasak na dijelu ulaza (Slika 7). Ova praksa je kasnije popularizovana u brojnim stambenim zgradama kako u Beogradskoj ulici, tako i u naseljima na zapadnoj obali rijeke Morače. Tako je robusna slika autoriteta postigla kompromis sa pragmatičnim sekvencama inovativnog projektantskog pristupa, uspješno komunicirajući odnose moći kroz složenu arhitektonsku kompoziciju koja se jasno izdvajala od već uspostavljene dizajnerske prakse u zemlji.

Slika 7. Južna fasada (gore lijevo) i sjeverna fasada (dolje lijevo); detalj uglova zgrade: kamen, malter i obrazac od cigle. Izgledi fasada iz originalnog projekta. Arhitekta: Jovica Milošević (1963). Preuzeto 2024. iz Državnog arhiva Crne Gore u Podgorici.

Međutim, pružajući život u tako bogatim uslovima, podržanim od strane države, sama zgrada je takođe predstavljala oštar podsjetnik na rastuće nejednakosti socijalističkog društva. Naime, sa stanovima koji su skoro triput veći od prosječnog društvenog stana u Jugoslaviji od oko 55 kvadratnih metara (Dobrivojević Tomić, 2023, str. 89-103), otvoren je put za već dobro uspostavljeno društveno raslojavanje. Ovo je dodatno intenzivirano sporim tempom gradnje širom zemlje, sa neravnotežama koje su zavisile od tržišta, gdje su najkvalifikovanijim radnicima građevinskih preduzeća obično bili dodijeljivani stanovi  sa lako otplativim uslovima, dok su ostali morali tražiti privatna sredstva. Ovo je vjerovatno najviše očigledno u knjizi crnogorskog disidenta Milovana Đilasa „Nova klasa“ iz 1957. godine. Već u ranoj fazi, autor je prepoznao nedostatke „nove klase“ sa posebnim privilegijama i ekonomskim preferencijama zbog administrativnog monopola koji posjeduje, navodeći da „U komunističkom sistemu gdje su vlast i vlada identični sa korišćenjem, uživanjem i raspolaganjem gotovo svim narodnim dobrom - onaj koji ima moć, ima privilegije i posredno uzima imanje“ (Đilas, 1957, str. 48). Ovo se može živopisno prikazati u postepenom prenosu prava vlasništva sa države na pojedince u Beogradskoj ulici tokom vremena. Dok je ustav iz 1963. u određenom smislu inicirao gradnju zgrade 8/6, onaj koji je usvojen gotovo deset godina kasnije, 1974. godine, odražavao je oslobađanje od unitarističkih stega, usmjeravajući prava vlasništva nad saveznom imovinom ka pojedinačnim republikama (Anđelković, 2024). U praksi, ovo je omogućilo dalju aproprijaciju državne imovine i postizanje pune dinamike u drugom krugu ustavnih promjena 1992. godine, koje su konačno zatvorile ciklus koji je završio privatizacijom po pregovaračkoj cijeni.

Figure 8. Beogradska St. 8/6, photographs taken by Selma Bulić in 2024 in Podgorica.

Na kraju, zgrada 8/6 u Beogradskoj ulici predstavlja ambivalentno spajanje crnogorske istorije unutar socijalističkog razvoja, koji je uzdrman između ideja o jednakosti i prosperitetu sa jedne strane i oštrih razlika prisutnih u socio-političkim nesuglasicama kao i svakodnevnom životu njenih građana sa druge strane (Slika 8). Spajajući buran karijerni put počastvovanog vojnog veterana, pokrenut promjenama u ustavu iz 1963. godine u SFRJ kao i ciklusima urbanističkog planiranja u Titogradu, priča otkriva lokalne tokove raspodjele moći inkorporirane kroz nenametljive, ali važne napretke u lokalnoj arhitektonskoj sceni. Iako su stari drugovi i socijalizam davno prošli, zgrada i dalje emituje integritet društvenog i ekološkog karaktera, djelujući kao mjerno sredstvo za opravdano poređenje između dostignuća epoha.

Slika 8. Beogradska 8/6, fotografije koje je snimila Selma Bulić 2024. u Podgorici.

Septembar 2024, Crna Gora

Arhiva priča

Danilo Bulatović

Danilo Bulatović je doktorant na arhitekturi, istoriji i projektu (Politecnico di Torino) i ima master diplome iz arhitektonskog projektovanja i istorije (Politecnico di Milano) i arhitekture (University of Westminster).