Prostorni pojmovnik

+ Podgorica – (u lokalnom značenju „pod brdom Gorica“) je glavni grad i najveći grad Crne Gore, smješten u podnožju nekoliko brda i na nekoliko rijeka. Postala je glavni grad Crne Gore nakon Drugog svjetskog rata, kada je, pod nazivom Titograd, doživjela značajan razvoj i brzo širenje, kako bi zadovoljila sve veći broj stanovnika i zahtjeve modernizacije.

+ Malo brdo – ijedno je od pet najznačajnijih brda u Podgorici. Smješteno u sjeveroistočnom dijelu grada, područje Malog brda pretežno je naseljeno bespravno izgrađenim stambenim objektima. I pored toga, popularno je među ljubiteljima prirode zbog staza za pješačenje i panoramskih pogleda na grad.

+ Momišići –  je gradska zona smještena u podnožju Malog brda. Prvi detaljni urbanistički plan za ovo područje usvojen je 1976. godine, prepoznajući potencijal prirodnog pejzaža između brda i rijeke Morače, kao i blizinu centru grada. Međutim, razvoj nije uslijedio prema planu i oblast još uvijek predstavlja zonu neformalne izgradnje.

+ Naselje Malo brdo – i je stambeni kompleks koji se sastoji od četiri zgrade, izgrađene 1993. godine po projektu arhitekte Aleksandra Kekovića i njegovog tima. Naselje se nalazi u najsjevernijoj zoni detaljnog urbanističkog plana za Momišiće i obuhvata jedine zgrade izgrađene prema planu iz 1984. godine.

+ City Kej – je stambeni kompleks koji se sastoji od tri zgrade, izgrađene 2019. godine od strane privatnog investitora Čelebić Grupa. Smješten preko rijeke Morače od naselja Malo brdo, City Kej je približno jednako udaljen od centra grada. Tokom perioda prodaje, ovo naselje je reklamirano kao luksuzna četvrt, sa obećanim šetalištem uz rijeku koja još uvijek nije izgrađena.

Slika 1. Prostorni pojmovnik. Ilustracija autora.

Slika 2. Fotografije istraživane lokacije snimljene od strane autora.

XXL NIVO l Stanovanje u Podgorici između sistema

Nakon Berlinskog kongresa i kraja osmanskog perioda (1878), Podgorica je doživjela period rasta i prosperiteta, postajući dio Crne Gore i počinjući da usvajai stilske karakteristike evropske arhitekture (Zejnilović & Husukić, 2019). Grad se intenzivno širi izvan svog starog jezgra, a prethodno organska mreža ulica zamijenjena je ortogonalnom mrežom, koja je postala osnova za dalji razvoj grada (Popović, Vlahović & Lipovac, 2016).

Tokom Drugog svjetskog rata, Podgorica je više puta bombardovana, pri čemu je preko 60% zgrada uništeno, a više od 96% oštećeno (Perović & Bajić Šestović, 2019). Nakon rata, Podgorica prolazi kroz period urbanističke ekspanzije i ekonomskog buma, mijenjajući ime u Titograd. U skladu sa strategijom Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije, kao glavni grad započinje intenzivan razvoj i postaje socio-ekonomski, kulturni i trgovački centar Socijalističke republike Crne Gore. Loši stambeni uslovi, industrijalizacija i povećan priliv stanovništva iz drugih opština doveli su do potrebe za brzom izgradnjom kolektivnih stambenih objekata (Alihodžić, Vučković & Ašanin, 2019).

Intenzivna stambena izgradnja u Crnoj Gori počinje početkom 1960-ih godina. Stambena politika i izgradnja novih naselja u Crnoj Gori pratili su saveznu stambenu politiku, uz blaga kašnjenja zbog sporijeg kapaciteta za gradnju. Većina nove stambene izgradnje odvijala se na desnoj obali rijeke Morače – „Novi grad“. Zgrade su imale modernističko-funkcionalistički stil, ravne krovove i kubične mase (Stamatović Vučković, Bajić Šestović & Bojović, 2019). Prostor se smatrao jednim od najvrijednijih resursa, integralnim za postojanje države. Urbanističkom planiranju i projektovanju pristupalo se odgovorno i strogo, sa ciljem da se prostor valorizuje kroz socijalne vrijednosti ravnopravnosti i jednakosti, te je proglašeno da je državno vlasništvo vlasništvo svih građana (Bojović & Bajić Šestović, 2020). Osnovna jedinica planiranja grada bio je stambeni blok – naselje.

Naselja su bila projektovana da stanovnicima pruže visok kvalitet života, zadovoljavajući sve njihove potrebe, uz poseban naglasak na prostore za kvalitetno provođenje slobodnog vremena (Piskurić, 2022). Putem SIZ-a (Samoupravne interesne zajednice), predstavnici građana – korisnici stanova – i predstavnici društvenih preduzeća zajednički su odlučivali o lokacijama, kvalitetu, količini i cijeni stambene izgradnje (Bojović & Bajić Šestović, 2020). Urbanisti i arhitekti su nakon rata usvojili modernistički pristup u rekonstrukciji grada, fokusirajući se na funkcionalnost i jednostavnost u izgradnji, materijalima i građevinskim procesima. To je rezultiralo stvaranjem velikih javnih prostora, širokih bulevara i zajedničkih prostora unutar zgrada. Veliki stambeni projekti postali su norma, karakterisani uglavnom standardizovanim, prefabrikovanim graditeljskim metodama koje su omogućile brzi razvoj čitavih naselja. Tokom tog perioda, postavljeni su temelji većine naselja u Podgorici, oličavajući socijalno stanovanje kroz njihov vizionarski dizajn.

Nakon raspada Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije 1992. godine, Crna Gora, kao dio saveza Srbije i Crne Gore, doživjela je posljedice regionalnih sukoba i prošla kroz težak period hiperinflacije. Decenija provedena sa oslabljenim državnim aparatom i ekonomskom krizom rezultirala je degradacijom prostornog planiranja u Podgorici (Komatina, Kosanović & Aleksić, 2016). Ovi procesi su se nastavili i nakon sticanja nezavisnosti 2006. godine. Sistematska transformacija iz socijalizma u kapitalizam dovela je do deindustrijalizacije, gdje radnička klasa i njihove potrebe više nisu bile prioritet u planiranju grada. Umjesto toga, kapital je postao u fokusu, što je vidljivo kroz pojavu tržnih centara i drugih komercijalnih objekata kao značajnih orijentira (Vujisić & Krklješ, 2020). Paralelno sa ovim procesima, promjene u sistemu dovele su do privatizacije prostora i nedostatka državne kontrole nad imovinom. Privatni investitori postali su relevantan faktor u procesu urbanističkog planiranja i arhitektonskog projektovanja, sa primjetnim nedostatkom šire strategije (Komatina, Kosanović & Aleksić, 2016).

Danas (Slika 3), više od tri decenije nakon pada komunizma i skoro dvije decenije nakon ponovnog sticanja nezavisnosti, Podgorica se bori da završi svoju tranziciju i uspostavi jasnu strategiju urbanog razvoja i stanovanja kao savremenog grada. Nedostaje odgovor na privatizaciju javnog prostora i izostanak estetskog pravca koji diktira kapitalistički način planiranja (Zejnilović & Husukić, 2019). Stambene zgrade, kao i javne zgrade iz perioda socijalističke Jugoslavije, i dalje predstavljaju najreprezentativnije i najatraktivnije strukture u gradu.

Figure 3. XXL scale - Podgorica schwartz plan comparison 1988 vs 2006 vs 2024. Illustration done by the author.

XL NIVO I Momišići: stambeno naselje na padini i dinamika urbanističkog planiranja

Na području Malog brda, u sjevernom dijelu Podgorice, uz rijeku Moraču, prva utvrđenja pojavila su se tokom osmanskog perioda. Nakon Berlinskog kongresa i brzog širenja grada, na podnožju brda počinju da niču stambena naselja koja karakteriše spontani razvoj, a koja su nazvana Momišići (Urbanistički institut SR Slovenije, 1989).

Prema Generalnom urbanističkom planu Titograda iz 1974. godine, područje Detaljnog urbanističkog plana Momišići „A“ (Slika 4) označeno je kao stambena zona sa pratećim sadržajima, koja pokriva površinu od 79,6 hektara. Prvi Detaljni urbanistički plan razvijen je 1976. godine, a izmijenjen 1984. godine. Iako je u tom području već postojao djelimično izgrađen stambeni fond, uglavnom sačinjen od bespravnih građevina, plan je uspješno predložio rješenje koje je poštovalo specifične geomorfološke karakteristike tog područja. S obzirom na to da je ovo područje graničilo sa šumom na sjeveru, predloženi koncept je naglašavao povezivanje gradskih aktivnosti sa prirodnim okruženjem i morfologijom terena. Glavni saobraćajni tokovi bili su radijalno povezani sa tačkama u unutrašnjosti zone, a rekreativni prostori organizovani su na spoju sa postojećim šumskim područjem (Republički zavod za urbanizam i projektovanje - Titograd, 1984).

Međutim, urbanistički plan nije sproveden kako je bilo predviđeno, i broj nelegalno izgrađenih objekata nastavio je da raste (Komatina, Kosanović & Aleksić, 2016). Kao posljedica toga, sprovođenje ovog Detaljnog urbanističkog plana zahtijevalo bi drastične mjere rušenja gotovo čitavog postojećeg stambenog fonda. Jedine građevine koje su izgrađene u skladu sa detaljnim urbanističkim planom iz 1984. godine bili su objekti kolektivnog stanovanja – Malo brdo u sjevernom dijelu područja i zgrade u centralnom dijelu.

Trenutno, cijelu zonu karakterišu ove nelegalne individualne stambene strukture sa neujednačenim spratnostima, veličinama i estetikom. Putevi nisu definisani ni kontinualni (Ministarstvo ekologije, prostornog planiranja i urbanizma – Vlada Crne Gore, 2022). Aktuelni detaljni urbanistički plan ne predviđa nikakve optimistične promjene koje bi unaprijedile ovu zonu, osim isticanja procesa legalizacije neformalnih objekata i poboljšanja postojeće tehničke infrastrukture.

Slika 4. XL nivo - Detaljni urbanistički plan Momišići „A“ - planirano stanje 1984. U poređenju sa stanjem 2024. godine. Ilustracija autora.

L NIVO I Naselje Malo brdo: povezivanje individualnog i kolektivnog stanovanja

Jedan od dva bloka planirana Detaljnim urbanističkim planom iz 1984. godine, koji je u potpunosti sproveden prema planu, jeste stambeni kompleks Malo brdo. Nalazi se u sjevernoj zoni Momišića, između padina Malog brda i korita rijeke Morače. Projekat za ovaj kompleks nastao je između 1990. i 1991. godine (Alihodžić, 2015), a projektovao ga je arh. Aleksandar Keković,¹ u saradnji sa arhitektama Nikolom Drakićem² i Svetislavom Popovićem.³ Stambeni kompleks sastoji se od četiri zgrade sa oko 250 stanova različitih konfiguracija.

Nikola Drakić, član projektnog tima za ovaj projekat i vođa tima koji je radio na Detaljnom urbanističkom planu iz 1984. godine, zaključio je da je projekat uključivao kompleksno razmatranje lokacijskih uslova.⁴ Izgrađeni objekti samo su dio projekta koji je predviđao dodatne objekte koji nikada nisu realizovani. Prema autorima, ovo je prvi arhitektonski projekat koji je štampan i tehnički pripremljen na moderan način.⁵

Zgrade su projektovane na samom kraju socijalističke ere i socijalističkog pristupa dizajnu, ali bolje predstavljaju njegove principe nego mnogi drugi kvartovi u Podgorici. S obzirom na to da se lokacija nalazi na samoj ivici naseljenog područja, na početku šume Malo brdo, prelaz je postignut integracijom vegetacije između zgrada. Takođe, s obzirom na to da su zgrade bile okružene individualnim kućama u vrijeme izgradnje, bila je očigledna težnja arhitekata da kolektivno stanovanje približe individualnom, tako da stanovnici mogu uživati u prednostima oba koncepta stanovanja na jednom mjestu. Iako kompleks graniči sa veoma prometnom saobraćajnicom, on u potpunosti isključuje aktivni saobraćaj. Raspored zgrada formira javne prostore ispunjene zelenim površinama i parking mjestima (Slika 5).

Ono što ovaj kompleks izdvaja od svih drugih u Podgorici je karakteristična arhitektonska tipologija pristupa individualnim stanovima korišćenjem galerija/spoljašnjih terasa.⁶ Ovakav pristup je omogućio stvaranje efekta kuće sa dvorištem – to jest, gradaciju privatnosti otvorenog prostora, od javnog prostora koji pripada cijelom kvartu, preko poluprivatnih horizontalnih komunikacija koje pripadaju stanarima jedne zgrade, pa sve do potpuno privatnih otvorenih prostora u obliku terasa kojima se pristupa sa galerija u pojedinačne jedinice. Stanovnici prizemnih stanova uživaju poseban kvalitet života jer imaju privatna dvorišta sa vrtovima ispred i iza svojih stambenih jedinica.

Slika 5. L nivo - Elementi naselja Malo brdo. Ilustracija autora.

M NIVO I  Vizuelni narativ zgrada u naselju Malo brdo 

Prilikom posmatranja zgrada u naselju Malo brdo, adaptacije koje su izvršili stanari i blaga nepravilnost terena čine da fasade izgledaju kao kolaž i nisu jasno čitljive. Tek razmatranjem elemenata prisutnih na fasadi može se izvršiti detaljna analiza. Primarna fasada zgrade karakteriše se jednostavnošću, ritmom i monumentalnošću, što su glavne karakteristike socijalističke arhitekture (Ašanin, 2016). Oko ove fasade prostire se galerija koja omogućava pristup stambenim jedinicama. Sekundarni sloj fasade čine terase sa svojim kapijama, koje na višim spratovima takođe imaju krovne pokrivače. Tercijarni sloj fasade, pristupna galerija, najvidljiviji je element i daje zgradama njihov prepoznatljiv karakter. Sastoji se od dugih horizontalnih prolaza zasvođenih lukovima. Inspiracija autora za ovaj pristup mogla je biti tipologija crnogorskih kuća, karakteristična za crnogorski krš, koje su imale otvorene stepenice i terase podržane masivnim višedjelnim lukovima poznatim kao „volat“ (Rajković, 2012). Pored toga, prisustvo lukova, zajedno sa vegetacijom i tragovima svakodnevnog života (žice za veš, dječje igračke, spoljni namještaj), otkriva karakteristike mediteranske arhitekture (Zoranić, 2012).

Analizom vizuelnog doživljaja kompleksa Malo brdo, očigledna je pojava pravilnog ritma⁷ na fasadi koji formira segment (a) koji se sastoji od luka sa nosačima i ogradama, uz primarnu fasadu sa četiri jednaka otvora na jednakim rastojanjima. Ovaj segment ponavljanja prekidaju vertikalne komunikacije (b) (Slika 6). U dvije najveće zgrade kompleksa prisutan je smaknuti raspored, što dovodi do proširenja javnog prostora sa amfiteatrom.

Kao reper⁸  u fizičkoj strukturi naselja, izdvaja se piramidalni stakleni element na zgradi na uglu. Ova zgrada se razlikuje od drugih po manjim dimenzijama osnove, različitoj primjeni galerijske tipologije (komunikacije su locirane na uglu zgrade), odsustvu lukova, ali i prisustvu piramidalnog staklenog dijela na uglu krova zgrade. Dodatno, ova zgrada je na prizemlju više od 30 godina domaćin galeriji „Most“, zbog čega se cijelo naselje često kolokvijalno naziva - naselje u kojem se nalazi galerija „Most“.

Slika 6. M nivo - Slojevitost segmenta fasade i analiza fasadnog ritma. Ilustracija autora.

S NIVO I Stambeno naselje Malo brdo iz ugla njegovih stanovnika

Zgrade se sastoje od stambenih jedinica različitih veličina: garsonjera, jednosobnih, dvosobnih i trosobnih stanova (Slika 7). Većina stanova prošla je kroz unutrašnje i spoljašnje modifikacije, što otežava utvrđivanje njihovog originalnog rasporeda u nedostatku originalnih tehničkih crteža. Najpoželjnije jedinice su one u prizemlju, jer svaka ima privatne otvorene vrtove sa prednje i zadnje strane stana. Vrtovi ispred dugi su oko 3,5 metra, dok je vrt sa zadnje strane dug 6 metara. Stanovi u prizemlju su dvosobni, površine oko 75 kvadratnih metara, sa jasno odvojenim prostorijama za dnevni boravak i spavanje. Iz intervjua sa članom tima Nikolom Drakićem² saznalo se da stanovi nisu u potpunosti izgrađeni prema originalnom projektu. Stanovi u prizemlju trebalo je da imaju saune, a neki čak i zimski vrt, što je bilo neuobičajeno za stanove u našoj zemlji.

Slika 7. S nivo - Analiza prostora stambenih jedinica u prizemlju. Ilustracija autora.

Ono što daje autentičnost ovom naselju su očigledni tragovi upotrebe od strane stanara, kao i modifikacije koje su napravili na svojim stanovima. Najznačajnije izmjene uključuju dodavanje soba u baštenskim i terasnim prostorima, kao i izgradnju čeličnih barijera oko terasa radi osiguravanja privatnosti i bezbjednosti, što ukazuje na potencijalne probleme sa kojima su se stanari suočavali u prošlosti.

Kako bi se stekao uvid u iskustva stanara koji žive u stambenom kompleksu Malo brdo, sprovedena je anketa⁹ koja je pokrivala različite aspekte kvaliteta života u vezi sa stambenim prostorom. Da bi se bolje razumjeli faktori koji utiču na kvalitet života u ovom naselju, jednak broj upitnika dat je i stanarima kompleksa City Kej,¹⁰ koji se nalazi preko rijeke Morače.

Rezultati ankete (Slika 8) pokazuju da je kompleks Malo brdo ocijenjen znatno višom ocjenom kada je riječ o zadovoljstvu privatnim i javnim prostorima, otvorenim površinama i osjećajem zajedništva.¹¹ Međutim, ocijenjen je niže u pogledu sigurnosti i prisustva dodatnih sadržaja kao što su prodavnice, restorani i apoteke. Pored individualnih odgovora, uporedni rezultati upitnika pružaju uvid u razlike između socijalističkih i kapitalističkih stambenih koncepata, kao i uticaje galerijske tipologije na osjećaj zajednice i sigurnosti.

Slika 8. Vizuelni prikaz rezultata ankete u naseljima Malo brdo i City Kej. Ilustracija autora.

Septembar 2024, Crna Gora

Arhiva Priča

Selma Bulić

Selma Bulić, arhitektica iz Podgorice, studirala je na arhitektonskim fakultetima u Crnoj Gori, Italiji i Njemačkoj, i stekla raznovrsno profesionalno iskustvo širom Evrope. Trenutno se fokusira na međunarodni praktični rad na dizajnu enterijera.