Đakovicino putovanje kroz period industrijalizacije (1960-1990) predstavlja priču o dubokoj transformaciji i rastu. Usred ovog industrijskog procvata, gradski urbani pejzaž počeo je da se mijenja izgradnjom prvih kolektivnih stambenih kompleksa. Promjena nije bila ograničena samo na arhitektonsku i urbanističku sferu, jer su novi gradski objekti, bilo da su to bile fabrike ili stambene zgrade, donijeli i društvene i ekonomske promjene. Svi ovi razvojni procesi bili su u skladu s planom bivše Jugoslavije da preoblikuje ekonomske i društvene strukture putem industrijskih projekata i inicijativa urbanog planiranja. Međutim, ovaj brzi talas modernizacije uvijek je bio u interakciji s tradicionalnim vrijednostima duboko ukorijenjenim u stanovništvu.

Industrijalizacija Đakovice

Industrijski razvoj započeo je još u prvoj polovini 20. vijeka, sa prvom fabrikom za proizvodnju crijepa i izgradnjom mlina s elektranom (Industria, 2015). U predindustrijskom periodu, srce grada bila je Stara čaršija,¹ smještena blizu rijeke Krene, poznata ne samo po svojoj ekonomskoj funkciji, već i kao jezgro društvenog i političkog života. Tek nakon osnivanja fabrika, ekonomske i društvene aktivnosti premještene su na drugu stranu rijeke (Bakija & Nuši, 2015). Nakon Drugog svjetskog rata, gradska privreda počela je da se fokusira na zanatske zadruge, kao što su zadruge obućara, krojača, trgovačke zadruge, i druge za komunalne usluge. Kasnije, oko 1960-ih, uključivala je proizvodnju tekstila, zajedno s proizvodnjom hrane, kao što su hljeb, džem, i prerada mesa (Industria, 2015).

Đakovica je doživjela svoj ekonomski procvat tokom 70-ih godina kada su u grad uvedene brojne industrije.² Tekstilna industrija se posebno istakla s fabrikama koje su proizvodile pređu, tkanine, trikotažu, kao i tešku i laganu odjeću. Metalna industrija razvila se proizvodnjom cijevi, žičanih proizvoda, emajliranog posuđa i posuda premazanih teflonom; elektroindustrija proizvodnjom elektromotora; a razvijale su se i industrija prerade drveta, gume, proizvodnje tehničkih gasova, duvanska industrija, građevinarstvo i proizvodnja građevinskih materijala (Industria, 2015).

Među glavnim fabrikama bile su preduzeće za preradu voćnih sokova "KBI Ereniku", preduzeće za proizvodnju odjeće i trikotaže "HC JATEX", metaloprerađivačko preduzeće "KI Metaliku", tekstilno preduzeće "KI Emin Duraku", građevinska industrija "KN Dukagjini", trgovačko preduzeće "KT Agimi", fabrika za prikupljanje duvana "KBI Virginia", fabrika elektromotora "KI Elektromotori", fabrika opeke "KN IMN", javno preduzeće za upravljanje otpadom "Çabrati", preduzeće specijalizovano za obradu vrata i prozora "Modeli", fabrika za preradu minerala "Deva" i preduzeće specijalizovano za proizvodnju hljeba i drugih pekarskih proizvoda "Žitopromet".

Godine 1971. Đakovica je imala preko 20 preduzeća i 71.367 stanovnika (Gjakova Portal, 2015), od kojih je preko 20.000 bilo zaposleno u ovim fabrikama, zajedno s velikim brojem stručnjaka za proizvodnju, uključujući inženjere u oblasti mašinstva, elektronike i elektrotehnike, kao i stručnjake u oblasti građevinarstva, arhitekture, prehrambene tehnologije, hemije, tekstila i agronomije. Mnogi od tih stručnjaka obučavali su se u zemljama kao što su SAD, Francuska, Italija i Njemačka, što je omogućilo upotrebu napredne opreme sa zapada.

Razni proizvodi od metala, tekstila ili drveta, kao i građevinski materijali i gumeni proizvodi, izvozili su se u zemlje kao što su Njemačka, Italija, Kanada, SAD, Rusija, Poljska, Grčka, Bugarska, Albanija i zemlje bivše Jugoslavije, sa vrijednošću izvoza od oko 100 do 120 miliona dolara godišnje (Industria, 2015).

Kineski stanovi

Procvat industrije nije došao sam; donio je i druge važne promjene. Titov proces industrijalizacije³ ubrzao je urbanizaciju Kosova, proširujući tako male gradove poput Peći i Đakovice, koji su se ranije razvijali duž osmanskih trgovačkih puteva (Pettifer, 2002).

Među stanovnicima Đakovice, mnogo decenija kasnije, odjeci industrijskog buđenja grada još uvijek su prisutni u međusobnim razgovorima — i među onima koji su živjeli kroz taj period i među onima koji ga poznaju kroz priče — zadržavajući se u uglovima ulica i u betonu kolektivnih zgrada koje su se prvi put pojavile tokom tog vremena. Pejzaž grada, nekada prošaran kućama, počeo je da se mijenja kako su stambene zgrade izranjale kao prvi obrisi modernosti na temelju tradicije.

Sa svojim betonskom fasadama i asimetrijom, nove zgrade predstavljale su hrabro odstupanje od tradicionalne estetike grada, ali su se savršeno uklapale u modernistički stil u arhitekturi, brutalizam (Giuroiu, 2024). Iako je brutalizam bio veoma istaknut u Evropi nakon Drugog svjetskog rata, bivša Jugoslavija ga je, izgleda, usvojila kao sredstvo za uspostavljanje prepoznatljivog vizuelnog identiteta, socijalističke utopije, dok je bila uhvaćena između demokratskog Zapada i komunističkog Istoka (The Guardian, 2019). Nakon Drugog svjetskog rata, Kosovo je, pod jugoslovenskom vlašću, prošlo kroz brojne cikluse razvoja, u potrazi za napretkom i modernizacijom. Kao rezultat industrijskog procvata i osnivanja fabrika, broj stanovnika u gradovima se povećavao, što je izazvalo drastičnu transformaciju u arhitekturi, javnim zgradama, turističkim mjestima i društvenom životu (Beqiri, 2020).

Među najranijim kolektivnim zgradama koje su transformisale pejzaž grada su one koje je 1976. godine projektovao arhitekta Miodrag Pečić,⁴ koji je radio u Zavodu za urbanizam i projektovanje Prištine. Pečić je bio vrlo aktivan tokom tog perioda i projektovao je nekoliko zgrada širom zemlje, uključujući Institut za albanologiju (1974-1977), zgradu Neuropsihijatrije (1979) i zgradu Ginekologije (1974); sve pomenute zgrade nalaze se u Prištini (Sadiki, 2020). Pored toga, on je projektovao i kompleks stambenih zgrada u Đakovici (Slika 1), koje je finansiralo preduzeće "Dukagjini." Ovaj kompleks lokalno je poznat kao Banesat Kineze ili Banesat e Solidaritetit.⁵

Slika 1. Pozicija zgrada unutar naselja. Preuzeto 2024. iz Gradskog arhiva Đakovice.

Smještene između ulica Yll Morina, St. Anton Çerta i St. Migjeni, ove masovne kolektivne zgrade dio su gradskog pejzaža od 70-ih godina, s jedinstvenom strukturom koja ih izdvaja od drugih višeporodičnih stambenih zgrada u gradu (Slika 2).

Slika 2. Stambena zgrada, Đakovica (1976), koju je projektovao arhitekta Miodrag Pečić (Gjinolli & Kabashi, 2015, str. 34).

Iako je danas veći dio fasade zgrade zaklonjen drvećem, i dalje se mogu razaznati betonski oblici, hrabri i neukrašeni, upravo onakvi kakvi su bili u originalnom projektu (Slika 3). Arhitektonski elementi između balkona nisu bili dizajnirani samo zbog vizuelne privlačnosti, već i da bi osigurali privatnost između stanova. Kako primjećuje Agon Qela, lokalni arhitekta, tokom tog perioda „estetika je prvenstveno proizilazila iz funkcionalnosti“.

Slika 3. Sadašnje stanje kompleksa Banesat Kineze. Fotografija autora iz 2024. godine

Stambena zgrada sadrži jednosobne i dvosobne stanove, kako je prikazano u projektu. Stanovi s dvije spavaće sobe sadrže kombinovanu dnevnu sobu i kuhinju, kupatilo, dva balkona i malu ostavu. Obje vrste stanova su sistematski raspoređene sa po četiri jedinice na svakom spratu u zgradi koja ima pet spratova (Slika 4).

Slika 4. Osnova sprata iz originalnog projekta (Projekti Kryesor Blloku banesor „Orize“ Lamela 2), Đakovica, 1976. godine, arhitekta Miodrag Pečić. Preuzeto 2024. iz Gradskog arhiva.

Iako se prvobitno sticao utisak da stanovi ispunjavaju osnovne životne potrebe, tokom intervjua sa parom koji živi u jednom od stanova, naglašeno je da bi dodatni elementi, poput drugog kupatila, učinili prostor prijatnijim. I pored tihe želje za više prostora i komfora, vlasnici tih skromnih stanova često su organizovali okupljanja sa prijateljima i porodicom. Kada su upitani da li su stanovi dovoljno prostorni za takva okupljanja, par se jednostavno nasmijao. Pitanje prostora činilo se gotovo irelevantnim, kao da nikada nije bilo na umu. „Naša porodica i prijatelji su uvijek dobrodošli ovdje“, rekli su. Čini se da je prostor, skoro kao da se širi i prilagođava, omogućavao ne samo dolazak posjetilaca već i kulturni identitet koji nije bio vezan za prostor: prevazilazio ga je.

Veza između prostora i kulture u albanskoj tradiciji oduvijek je bila delikatna stvar. Kada se tome dodaju ekonomski uslovi, djeljenje zajedničkog prostora postaje norma. Prije nego što su se pojavili moderni stanovi, braća, svako sa svojom porodicom, živjela su zajedno pod istim krovom. Masivne kolektivne zgrade uvele su potpuno novi koncept u živote ovog para: privatnost. Prelaz nije bio samo arhitektonski već i društveni, u kojem su se međusobne veze prilagođavale i manifestovale u novim oblicima.

Postoji nekoliko aspekata koji razlikuju masovnu stanogradnju Jugoslavije od drugih socijalističkih zemalja: glavni je to što je nagli porast stanogradnje bio potsaknut konkurentnim samoupravnim građevinskim firmama koje su ciljale na institucije koje su imale potrebu za stambenim prostorom, pa stoga stanovi nisu bili u državnom vlasništvu - bili su „društvena svojina“ (McGuirk, 2018). Slično tome, neke od fabrika koje su osnovane tokom industrijskog procvata u Đakovici i u kojima je bilo mnogo zaposlenih kupovale su stanove i izdavale ih svojim radnicima za ono što su radnici sami zvali „niska kirija“.

Javno preduzeće za upravljanje otpadom - Čabrati -  jedno je od preduzeća koje je kupovalo stanove za svoje radnike u gore pomenutom kompleksu, Banesat Kineze. Međutim, odluku o raspodjeli tih stanova nije donosila sama fabrika. Prema riječima jednog od zaposlenih u preduzeću, koji takođe posjeduje jedan od stanova, savjet radnika je nadgledao proces raspodjele.⁶ Članove ovog savjeta birali su zaposleni da ih predstavljaju u važnim odlukama poput ove. Tokom svojih sastanaka, raspravljali su i glasali o tome ko će dobiti stanove. Pratili su sistem u kojem su finansijske okolnosti, radno iskustvo, posvećenost poslu i slični faktori smatrani ključnim kriterijumima za radnika da dobije stan.

Kako su isti zaposleni saopštili, procentualno je odbijana suma od plata svih radnika za finansiranje stanovanja. Međutim, nisu svi radnici imali koristi od toga, jer nisu svi mogli dobiti stan. Prioritet za stanovanje bio je dat rukovodiocima, a zatim su na red dolazili ostali zaposleni, naročito oni koji su bili u braku. Ovaj sistem rezultirao je time da su neki radnici doprinosili obaveznom fondu za stanovanje a da nikada nisu dobili stan.

Tokom intervjua sa onima koji su dobili stan, kao i sa onima koji nijesu, činilo se da se svi sjećaju velikog interesa ljudi u to vrijeme za dobijanje individualnih kredita za izgradnju porodičnih kuća umjesto prihvatanja stanova; postojala je suštinska veza koja je povezivala izbor stanovanja sa društvenim statusom. Vjerovalo se da je posjedovanje sopstvene kuće, za razliku od života u masovno proizvedenim stanovima, bio znak višeg socijalnog statusa. Zidovi masovno građenih stanova, iako su pružali sklonište, nosili su simbol nužnosti, a ne udobnosti. Arhitektura, u ovom smislu, uvijek se ponaša kao simbol statusa u društvu. Čini se da su, iako možda neprimjetno, ljudi oduvijek povezivali prostor sa nečim ozbiljnim i značajnim. Tokom tih razgovora, otkriveno je da, iako je bilo mnogo radnika iz sela ili predgrađa grada koji su bili zaposleni u ovim fabrikama, neki su radije živjeli kod kuće, u svojim prostranim kućama, okruženi baštama, negirajući tako pretpostavku da je urbanizacija suštinski poželjna ili korisna za sve. Mnogi su utjehu i osjećaj identiteta nalazili u svojim domovima - nešto što stanovanje u gradu ne može lako da replicira.

Brza izgradnja različitih fabrika sredinom 20. vijeka transformisala je Đakovicu u industrijski centar. Izgradnja kolektivnih stambenih kompleksa poput Banesat Kineze, koji je projektovao arh. Miodrag Pečić, igrala je ključnu ulogu u urbanističkoj transformaciji Đakovice. Ove zgrade nisu bile samo fizičke strukture, već simboli šireg socijalnog eksperimenta koji je imao za cilj stvaranje nove, modernističke identitete unutar grada. Prelazak sa tradicionalnih „mahala“ na ove moderne stanove trebao je da promoviše osjećaj jednakosti i zajedničkog življenja. Stoga, osjećaj za ovo vrijeme je složen, jer, iako je donio ekonomski prosperitet i urbani razvoj, koristi nisu bile ravnomjerno raspodijeljene. Iako su ovi stanovi prvobitno zamišljeni kao sredstvo za poboljšanje životnih standarda i pružanje stanovanja radnicima, stvarnost je često zaostajala za idealom. Mnogi radnici, koji su dugoročno doprinosili fondovima za stanovanje, nikada nisu dobili obećano stanove.

Nostalgična sjećanja na to vrijeme i dalje su prisutna među onima koji su ga proživjeli, iako su uslovi sa kojima se suočavaju danas jednako teški kao i tada. Transformacija novih naselja u potpuno razvijeno područje zaista je bio značajan skok koji je teško zaboraviti. Međutim, utopijske aspiracije tog vremena nikada nisu u potpunosti realizovane. Ono što je preostalo od tog razvoja sada propada, a obećanje napretka nije se ispunilo za mnoge, baš kao što je bilo u prošlosti.

Arhitektonski prelaz na socijalistički modernizam, karakterisan svojim strogo utilitarnim oblicima, simbolizovao je posvećenost države ka jednakosti, kolektivnom napretku i odbacivanju buržoaskih suvišnosti. Međutim, njegov uticaj bio je uglavnom ograničen na urbana područja. Dok su se ovi razvojni projekti trudili da promovišu efikasnost i jedinstvo, socijalistički utopijski ideal ostao je uglavnom na nivou teorije. Prihvatao je samo odabranu grupu ljudi integrisanu u novi društveni poredak, dok je većinu zanemario. Na kraju, vizija socijalističke utopije izgleda da nije mogla da se proširi izvan betonskih zidova modernističkih stanova.

Septembar 2024, Kosova

Arhiva priča

Elona Xhiha

Elona Xhiha ima master diplomu iz engleske književnosti i osam godina iskustva u predavanju. Radila je kao prevodilac, copywriter i menadžer društvenih mreža. Sa snažnom strašću za kreativno pripovijedanje, ima duboko interesovanje za istraživanje višestrukih uticaja društvenih, kulturnih i ekonomskih dinamika u društvu.