Ortakoll, prvo plansko naselje u Prizrenu, izdvaja se od drugih dijelova grada. Izgrađeno u sjeverozapadnom dijelu grada 80-ih godina, ono ostaje jedno od rijetkih naselja u Prizrenu koje, pored stambenih objekata, uključuje sadržaje kao što su rekreativni prostori za sport i druženje, igrališta, zelene površine, parking za stanare, vrtić, osnovnu školu, medicinski centar i atomsko sklonište. Ovaj pažljivo osmišljen i organizovan pristup planiranju jasno se razlikuje od starijih kvartova s osmanskim nasljeđem u Prizrenu, kao i od novijih naselja pretrpanih neformalnim objektima.

Od osmanskih korijena do moderne arhitekture

Prizren je poznat kao istorijski biser Kosova. Tokom većeg dijela svoje istorije, grad je zadržao osmanski arhitektonski stil, sa svojim uskim ulicama i brojnim islamskim vjerskim objektima. Od tvrđave na brdu pa sve do podnožja, kaldrmisane ulice oivičene tradicionalnim kućama prostiru se kroz cijeli grad.

Slika 1. Lijevo: Prizren 1860. godine, objavljeno u Ceko & Xhibo (2019), preuzeto iz arhive QRTK Prizren (Regionalni centar za kulturnu baštinu) 2024. godine. Desno: Prizren 2022. godine, preuzeto sa web stranice Western Balkans Investment Framework.

Kao dio Osmanskog carstva, Prizren je bio najvažniji grad u provinciji Kosovo tokom 19. vijeka, predstavljajući način života i kulturne aktivnosti slične onima u gradovima Anadolije (Ceko & Xhibo, 2019). Broj stanovnika grada porastao je sa 12.800 stanovnika 1623. godine na 20.000 u tridesetim i četrdesetim godinama 19. vijeka (Riza, 2011).

Stare kuće u Prizrenu skladno spajaju funkcionalnost i namjenu, postavljene na parcelama nepravilnog oblika, dosežu visok stepen slobodne kompozicije.¹ Bašte, ograđene zidovima i smještene iza kuća, obezbjeđuju privatnost u odnosu na ulicu. Prizemlja kuća imaju debele zidove građene od ćerpiča ili kamena, dok su spratovi izgrađeni od lakših materijala (Fehmiu, 1971).

Slika 2. Stari Prizren, preuzeto iz arhive Udruženja za kulturu – Plejada.

Ova naselja, poznata kao mahale, bila su karakteristična po mreži nepravilnih ulica, sokaka i slijepih ulica, koje su na nekim mjestima bile uske, a na drugim šire. U srcu urbanog tkiva nalazila se čaršija, mjesto gdje su građani radili i trgovali. Ova oblast sastojala se od prizemnih zgrada koje su služile za trgovinu ili dvospratnih zgrada sa prizemljem koje je bilo namijenjeno za trgovinu, dok je gornji sprat bio za rad, a skladišta su bila smještena iza prodavnica (Fehmiu, 1971).

Slika 3. Stari Prizren, Čaršija, preuzeto iz arhive Udruženja za kulturu – Plejada.

Od 1950-ih godina, Kosovo, tada dio Jugoslavije, počelo je da doživljava ekonomski razvoj, koji se odvijao uz migracije iz ruralnih u urbana područja, među ostalim društvenim fenomenima (Xërxa-Beqiri, 2020). Ovaj rast stanovništva donio je nove zahtjeve za zgradama koje služe različitim namjenama — obrazovnim, kulturnim, ekonomskim, zdravstvenim i stambenim potrebama.

Slika 4. Prizren 1972, autor: Refki Cheky. Preuzeto sa Facebook grupe I love Prizren.

Moderna arhitektura na Kosovu započela je 1960-ih i trajala je sve do ranih 1990-ih godina.² Sedamdesete i rane osamdesete godine prošlog vijeka bile su posebno značajne za arhitekturu na Kosovu, jer je u tom periodu došlo do najvećih ulaganja (Jashari-Kajtazi, 2016). U to vrijeme, Kosovo se polako mijenjalo pod uticajem modernih arhitektonskih trendova koji su se pojavljivali u većim gradovima širom Jugoslavije (Gjinolli & Kabashi, 2015).

Rane moderne zgrade u Prizrenu bile su nestambene građevine sa različitim funkcijama, uključujući Sportski centar „Sezai Surroi“ (1975), salon namještaja „Liria“ (1975), autobusku stanicu (1978), poštu i Tržni centar „Liria“. U tom periodu izgrađene su i prve stambene zgrade koje su se razlikovale od tradicionalnih jednoporodičnih kuća.²

Slika 5. Tržni centar „Liria“ Prizren. Preuzeto sa Facebook grupe I love Prizren.

Centar Prizrena nije bio toliko promijenjen modernom arhitekturom kao drugi gradovi, zbog mnogih zgrada koje su zakonski zaštićene kao kulturna dobra. Tokom ranog perioda moderne arhitekture, neke zgrade u centru su srušene kako bi se napravio prostor za nove, međutim, ove promjene nisu bile dobro prihvaćene od strane građana koji su željeli da očuvaju gradsko nasljeđe. Uprkos tome, mali grad je nastavio da raste, a modernizam se intenzivnije razvijao u proširenim dijelovima grada.²

Urbanizam Ortakolla

Kako se Prizren razvijao, suočavao se sa problemom neformalne gradnje, koji je gradski savjet pokušao da riješi početkom 1970-ih godina (Gjinolli & Kabashi, 2015). Da bi se suprotstavio ovom fenomenu, izrađen je detaljan plan naselja Ortakoll kao odgovor na zahtjev za naseljem od 7.000 stanovnika na otvorenom prostoru od 50 hektara, proširujući grad na sjeverozapad (Gjinolli & Kabashi, 2015).

Tako je Ortakoll postao prvo plansko naselje u Prizrenu, jedno od samo dva planska naselja u gradu. Plan je izradila Hysnije Hisari (1946-2022), prva žena urbanista u Prizrenu. Izrada plana Ortakolla započela je 1970. godine na Odsjeku za urbanizam u Opštini Prizren, a kasnije je revidiran od strane Zavoda za prostorno planiranje i Fonda za puteve Prizren 1980-1981 godine.³ Njegova realizacija uslijedila je ubrzo nakon toga (Gjinolli & Kabashi, 2015).

Slika 6. Pogled iz vazduha na stambene zgrade u Ortakollu. Snimak preuzet sa Google Maps u julu 2024. godine.

Slika 7. Detaljni urbanistički plan stambenog naselja Ortakoll. Preuzeto iz Arhive Opštine Prizren.

Za razliku od drugih naselja pretrpanih kućama i uskim ulicama, Ortakoll se odlikuje prostranim zelenim površinama, širokim igralištima i sportskim terenima. Ove prostore okružuje sedam stambenih zgrada sa fasadama ukrašenim svijetlo žutim fasadim opekama, što je uobičajen stil u drugim gradovima bivše Jugoslavije. Sagrađene u socijalističkom periodu, ove stambene zgrade projektovane su da obezbijede jednake uslove stanovanja, prostor i prirodnu svjetlost za sve stanare. Mnogi ljudi još uvijek preferiraju stanove u ovom naselju zbog njihove dobre organizacije i, prema starim propisima, većih dnevnih soba sa više prirodne svjetlosti, kao i zbog kuhinja sa prozorima — karakteristika koje nisu često prisutne u zgradama izgrađenim danas.²

Slika 8. Stambene zgrade u Ortakollu. Fotografiju načinio autor 2024. godine.

Ortakoll se odlikuje dvjema tipologijama stanovanja: stambenim zgradama i terasastim porodičnim kućama. Prve su projektovane u savremenom arhitektonskom stilu i imaju od pet do osam spratova, dok su druge imale karakteristike regionalne arhitekture i imaju dva do tri sprata (Gjinolli & Kabashi, 2015). Plan naselja predviđa da 30% površine bude namijenjeno za individualne kuće, dok je 70% rezervisano za stambene zgrade, sa 0,6 hektara za dječja igrališta, 1 hektar za sportske terene koji uključuju fudbal, košarku, rukomet i odbojku, te 800 kvadratnih metara za komercijalne prostore, uključujući četiri supermarketa.⁴

Hysnije Hisari - Um iza plana

Ortakoll nije bio samo jedno od prvih planskih naselja, već je I planiran od strane prve žene urbaniste u Prizrenu. U vrijeme kada su žene bile većinom ograničene na tradicionalne uloge, Hysnije Hisari je bila pionirka. Suprotstavila se društvenim očekivanjima i pomogla je oblikovanju grada. Uspješno je spojila različite stilove kako bi zadovoljila nove potrebe stanara, ali je takođe zadržala tradicionalne elemente koji su se uklapali u kontekst grada.

Hysnije Hisari, koja je preminula 2022. godine, imala je izuzetnu i inspirativnu karijeru, koju je sa ljubavlju opisala njena najstarija kćerka, Lorika Hisari.⁵ Iako je odrasla u društvu u kojem je malo žena bilo obrazovano, uz podršku svog oca, Hysnije Hisari je 1971. godine diplomirala urbanizam na Fakultetu za arhitekturu i urbanizam Univerziteta u Sarajevu.⁶

Slika 9. Hysnije Hisari na ceremoniji dodjele diploma. Fotografija ljubaznošću Lorike Hisari iz ličnih arhiva.

Hisari je svoju profesionalnu karijeru započela 1970. godine u Opštini Prizren⁷ na Odjeljenju za urbanizam. Ubrzo nakon toga, 1972. godine, imenovana je za rukovodioca Odjeljenja za urbanizam, a 1973. godine počela je da radi na izradi urbanističkog plana za naselje Ortakoll (Gjinolli & Kabashi, 2015).

Slika 10. Hysnije Hisari tokom studija. Fotografija ljubaznošću Lorike Hisari iz ličnih arhiva.

Pored izrade plana naselja Ortakoll, Hysnije Hisari je kreirala i druge programe i planove, kao što su program i urbanistički plan za stambeni blok Kullat (1971) kao i detaljni urbanistički plan za terasaste porodične kuće (1975), oba u naselju Bazhdarhane. Takođe je radila na programu i urbanističkom planu Sportskog centra „Sezai Surroi“ (1975) (Gjinolli & Kabashi, 2015).

Njena karijera bila je obilježena brojnim nagradama, uključujući nagradu „Bashkim Fehmiu“⁸ koju je dodijelilo Udruženje arhitekata Kosova za njen profesionalni doprinos (2019), zahvalnicu od gradonačelnika Prizrena za svoj doprinos urbanizmu i arhitekturi Prizrena (2019), kao i zahvalnicu od Opštine Prizren (2020) njoj i njenom suprugu za rad na rekonstrukciji Kamengradskog mosta u Prizrenu, koji je oštećen u poplavama 1979. godine.

Život u srcu naselja: Zajedničke veze i urbanističke promjene

Stanovnici Ortakolla pokazuju snažan osjećaj zajednice, vezu koja je trajala svih godina. Bilo da su u naselju živjeli decenijama ili samo nekoliko godina, postoji zajednički ponos u osjećaju pripadnosti ovoj zajednici, čak i dugo nakon izgradnje Ortakolla.

Kroz razgovore i anketu sa 28 stanovnika,⁹ pokazano je da je ukupni stav o životu u Ortakollu veoma pozitivan. Među elementima naselja koje su pozitivno ocjenjene bile su zelene površine, sigurnost, povezanost javnim prevozom, rekreativni i kulturni prostori, kao i kvalitet zgrada. Stanovnici su pomenuli neka mala ulaganja u rasvjetu, klupe, igrališta i zelenilo kao pozitivne promjene tokom godina.

Slika 11. Stambene zgrade, sportski teren, zelene površine i ulaz u atomsko sklonište u Ortakollu. Fotografija autora iz 2024. godine.

Međutim, s porastom broja stanovnika u naselju pojavili su se i neki izazovi. Ovaj porast doveo je do povećanja broja automobila i sve većeg broja kafića, što je stvorilo probleme sa bukom i parkiranjem. Stariji stanovnici posebno su kritični prema promjenama koje su se desile nakon 2000. godine, smatrajući da su uslovi života u naselju bili bolji prije ovih promjena. Iako je Ortakoll prvobitno planiran kao odgovor na neformalnu gradnju u urbanim sredinama, nije bio mogao ostati potpuno imun na negativne efekte ovih objekata iz okolnih područja. Ove promjene doprinijele su prenatrpanosti rekreativnih i javnih  prostora Ortakolla.

Jedan šezdesetogodišnji stanovnik, koji živi u naselju već mnogo godina, izrazio je frustraciju što je Ortakoll planiran kao stambeno naselje, poznato po mirnom i porodičnom životu, ali se posljednjih godina transformisao u komercijalniji prostor, donoseći više buke i zagađenja. Nove poslovne aktivnosti kritikovane su zbog zauzimanja javnih zelenih površina, ograničavajući njihovu upotrebu za stanovnike. Dodatno, neki stanovnici su kritikovani zbog mijenjanja postojeće arhitekture stambenih zgrada, bilo dodavanjem dodatnih prostorija ili balkona na postojeće stanove, ili uzurpiranjem zajedničkih prostora kao što su hodnici ili podrumi.

Slika 12. Sportski teren u naselju Ortakoll. Preuzeto iz Facebook grupe Ortakoll/PRIZREN.

Nijedan od 28 stanovnika s kojima sam razgovarala nije znao ko je projektovao njihovo naselje. Starija generacija je to neodređeno pripisala „nekim Srbima iz vremena Jugoslavije“, dok su mlađi samo slegli ramenima. Ovo je jasan podsjetnik na to kako se urbani prostori mogu razvijati izvan svojih izvora, poprimajući identitet koje više oblikuje sadašnjost nego prošlost. Ipak, blijedo sjećanje na ulogu njihovog tvorca poziva na razmišljanje o tome koliko mi, kao društvo, cijenimo nevidljivi rad onih koji postavljaju temelje naših urbanih iskustava.

Ortakoll simbolizuje spoj prošlih namjera i današnje stvarnosti. Naselje odražava kompleksnu igru sjećanja, identiteta i promjena u urbanim prostorima, dok balansira između potreba zajednice i komercijalnih pritisaka. Na kraju, možda najbolji način da odamo počast radu Hysnije Hisari nije samo da se sjetimo njenog imena, već da nastavimo kritički razmatrati prostore u kojima živimo, kako bismo osigurali da principi promišljenog i zajednički orijentisanog dizajna ostanu ključni u našoj urbanoj budućnosti.

Septembar 2024, Kosova

Arhiva priča

Bulza Çapriqi

Bulza Čaprići ima master diplomu iz Evropskih književnih kultura. Ona je višejezična istraživačica sa iskustvom u novinarstvu, prevođenju, dubinskom istraživanju i kreativnom pisanju.