Druge priče

Priština

Ulpiana: nasljeđe Moderne u urbanom razvoju Prištine

Agron Canolli

Nakon Drugog svjetskog rata, Priština, poput mnogih drugih gradova unutar Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije, prošla je kroz duboke transformacije koje su redefinisale njen urbani izgled i društvenu strukturu (Simić, 1974). Ove promjene bile su očigledne u promjenama prostorne organizacije, korišćenja zemljišta i prostorne raspodjele stanovništva, dok je grad prelazio sa tradicionalnih obrazaca na modernističko urbano okruženje (Slika 1). U središtu ove transformacije bilo je uvođenje sistemskog urbanističkog planiranja i rasprostranjena izgradnja višeporodičnih stambenih blokova. Ovi stambeni objekti, koji su se pojavili u Prištini tokom tog perioda, predstavljali su značajan odmak od tradicionalnog gradskog tkiva grada, oličavajući šire regionalne i globalne trendove urbanizacije.

Slika 1. Istorijski razvoj urbanog područja Prištine. Preuzeto iz Strateškog plana razvoja Opštine Priština, 2004.

Prelazak na višeporodične stambene zgrade kao dominantnu stambenu tipologiju u Prištini nije se dogodio izolovano od drugih događaja (Hirt, 2013). Ova promjena bila je dio šire socio-prostorne transformacije koja je zahvatila cijelu Jugoslaviju i šire. Ovaj preokret, primarno vođen imperativima brze industrijalizacije, može se tumačiti kao oblik modernizacije unutar šireg konteksta, blisko povezan s evoluirajućim političkim statusom Prištine u okviru Jugoslovenske Federacije. Sredinom 20. vijeka, kao glavni grad Autonomne pokrajine Kosovo i Metohija,1 značaj Prištine progresivno se povećavao kroz ključne ustavne promjene, od kojih je najvažniji bio Ustav iz 1974. godine, koji je Kosovu dodijelio veću autonomiju unutar Jugoslavije. Ovaj poboljšani politički status omogućio je povećana ulaganja u gradsku infrastrukturu Prištine, dodatno ubrzavajući njenu urbanizaciju i transformaciju (Sadiki, 2020).

Pojava urbanističkog planiranja u Prištini

Godina 1953. označava prelomni trenutak u urbanom razvoju Prištine, simbolizujući početke organizovanog urbanističog planiranja u gradu. Te godine usvojen je Generalni urbanistički plan Prištine (1950-1980), koji je, pod rukovodstvom beogradskog arhitekte Dragutina Partonića2 izradila planerska grupa Iskra3 (Jerliu, 2023). Ovaj plan smatra se prvom sveobuhvatnom urbanističkom strategijom Prištine, postavljajući temelje za transformaciju grada i predviđeni porast broja stanovnika. Plan je predviđao značajan porast stanovništva, prognozirajući gotovo udvostručenje populacije. Do 1971. godine, broj stanovnika je zaista porastao na 69.524, odražavajući brzu urbanističku ekspanziju koja je definisala ovo razdoblje (Sadiki, 2020). Najznačajniji aspekt plana bilo je uvođenje blokova kolektivnih stambenih zgrada, što je predstavljalo prekid s tradicionalnim urbanim oblicima i postavilo temelje za modernu arhitektonsku scenu Prištine.

Slika 2. Izvod iz Generalnog urbanističkog plana za Prištinu (1950-1980). Preuzeto iz arhiva Opštine Priština.

Deceniju kasnije, pod vodstvom Bashkima Fehmijua,4 razvijen je „Program za urbanistički plan tri stambene četvrti i centra novog dijela grada“, koji je imao ključnu ulogu u oblikovanju urbanog ambijenta Prištine. Ovaj program dodatno je naglasio prelazak ka kolektivnom stanovanju, odražavajući šire regionalne i globalne trendove urbanog razvoja (Kerkezi, 2018). Plan je predviđao da će samo 15% stanovnika živjeti u porodičnim kućama, dok će većina, 60%, boraviti u četvorospratnim stambenim zgradama. Dodatnih 15% stanovništva trebalo je da živi zgradama sa pet etaža (P+4), dok je preostalih 10% bilo predviđeno za solitere od preko deset spratova. Ovo je označilo jasan raskid sa predratnom urbanom strukturom Prištine i istaklo prelazak grada ka gušćoj i urbanizovanijoj formi (Sadiki, 2020).

Unutar ovog programa urbanog razvoja, naselje Ulpijana bilo je zamišljeno kao ključni element u rastu Prištine. Njegovo planiranje i izgradnja tokom 1960-ih i 1970-ih godina predstavljali su modernističke principe i služili kao uzor za evoluciju grada, odražavajući šire trendove u urbanističkom planiranju 20. vijeka (Sadiki, 2020).

Naselje Ulpijana: Suštinski primjer modernističkog urbanističkog planiranja 20. vijeka

Naselje Ulpijana, smješteno u južnom dijelu Prištine i završeno 1968. godine, predstavlja vrhunski primjer modernističkog urbanog planiranja iz druge polovine dvadesetog vijeka. Naselje prikazuje pažljivo planiranu matricu i prostornu organizaciju koja prioritet daje sistematskom rasporedu i funkcionalnosti (Slika 3). Inspirisan modernističkim principima, plan Ulpijane odlikuju zgrade uniformnih geometrijskih oblika se jasnom regulacijom unutar uređenih ulica. Štaviše, Ulpijana odražava ključne ideje pokreta o jednostavnosti i minimalizmu. Dizajn naselja odbacuje ornamente, stavljajući akcenat na čiste linije, funkcionalne prostore i skladan raspored, sve s ciljem stvaranja efikasnog urbanog ambijenta. Ovakav pristup slijedi modernističko vjerovanje „manje je više“, naglašavajući korisnost i efikasnost kako u urbanističkom planiranju, tako i u arhitekturi (Hickel, 2021).

Slika 3. Prikaz naselja Ulpijana iz Generalnog urbanističkog plana Prištine (1950-1980). Preuzeto iz arhiva Opštine Priština.

Fasade stambenih zgrada u naselju Ulpijana strogo slijede modernističke principe, namjerno izbjegavajući dekorativne elemente. Ovaj nedostatak ukrasa naglašava funkcionalnost arhitekture, ističući njen praktičan i efikasan dizajn. Horizontalne i vertikalne linije - primjetne u usklađenosti prozora, balkona i konstruktivnih  elemenata - dodaju ritam vizuelnoj kompoziciji. Samo naselje je promišljeno oblikovano, sa zaobljenim i ortogonalnim blokovima koji se harmonično uklapaju u prirodne konture pejzaža. Na brežuljku su pozicionirana četiri solitera koji služe kao vizuelni reperi, ističući stepenastu topografiju i vizuelno utvrđujući naselje (Slika 4).

Slika 4. Fotografije lokaliteta, autor Donika Çapriqi, 2024.

Ove četiri kule, organizovane oko centralne kružne fontane, služe kao arhitektonski i urbani orijentiri. Soliteri predstavljaju suštinu modernističke arhitekture, sa svojim minimalističkim dizajnom i funkcionalnom formom. Njihove nenakićene fasade i čiste linije direktan su odraz modernističkog principa koji je Adolf Loos izrazio riječima: „Ornament je zločin“, naglašavajući korisnost i jednostavnost nad dekorativnim viškom (Loos & Masheck, 2019). Pored svog arhitektonskog značaja, soliteri su i poznata referentna tačka za stanovnike Prištine, obilježavajući jednu od najprepoznatljivijih lokacija u gradu (Slika 5).

Slika 5. Soliteri u Ulpijani, sa "fontanom u centru“. Fotografije preuzete sa javne Instagram stranice projekta prishtinaheatsave, kompanije Termokos.

Unutar zgrada, raspored stanova predstavlja suštinu moderne stambene arhitekture, stavljajući akcenat na funkcionalnost, efikasnost i utilitarne principe. Projekat koristi modularni pristup sa rasterom od 60 cm, što omogućava brzu i ekonomičnu izgradnju uz osiguranje uniformnosti svih jedinica (Slika 6). Ova modularnost očigledna je u ponavljajućem rasporedu stanova, sa jasnom podjelom na privatne (spavaće) i javne (dnevne) prostore. U duhu Le Korbizijevog shvatanja da je „kuća mašina za stanovanje“,5 ovi projekti prioritizuju praktične, standardizovane životne prostore, umjesto individualnih ili luksuznih elemenata, u skladu sa fokusom tog vremena na utilitarizam (Le Corbusier, 1963).

Slika 6. Prikazi odabranih osnova zgrada u naselju Ulpijana, sa rasporedom stanova. Preuzeto od studenata arhitekture Univerziteta u Prištini (generacija 2015-16).

Jedna od ključnih karakteristika urbanističkog plana Ulpijane je promišljeno i značajno prisustvo javnih, rekreativnih i zelenih površina (Slika 7). Ovi prostori nisu bili tek dodatak; oni su bili centralni element plana naselja i predstavljaju jasan kontrast naseljima razvijenim u Prištini tokom postsocijalističke ere. Za razliku od ovih novijih područja, gdje su tržišni prioriteti i privatizacija zemljišta često dovodili do manjka javnih sadržaja, Ulpijana je oblikovana vizijom koja je stavljala zajedničko blagostanje na prvo mjesto. Pažljivo planirani prostori između zgrada odražavaju duboku posvećenost podsticanju socijalne interakcije i zajedničkog života, elemenata koji često nedostaju u razvojnim projektima koji su vođeni profitom.

Ovo obimno uključivanje javnih prostora uglavnom je bilo rezultat politike državnog vlasništva nad zemljištem u Jugoslaviji. Sa zemljom pod kontrolom države, planeri poput Bashkima Fehmiua imali su slobodu da osmisle naselje koje integriše zelene površine, rekreativne zone i višenamjenske prostore u urbano tkivo, osiguravajući da područje ne samo da podržava život, već i napredak. Ovakav pristup ističe pozitivne aspekte centralizovanog planiranja i zemljišnih politika usmjerenih na zajedničko dobro, demonstrirajući da urbana okruženja mogu biti i funkcionalna i društveno obogaćujuća.

Slika 7. Izvod iz plana namjene površina u Ulpijani (lijevo) i plana zelenih površina u Ulpijani (desno). Preuzeto od studenata arhitekture Univerziteta u Prištini (generacija 2015-16).

Nasuprot tome, prelazak na privatno vlasništvo nad zemljištem u poslijeratnoj Prištini doveo je do razvojnog modela koji često žrtvuje javne sadržaje. Kako je zemljište postalo roba, fokus se pomjerio prema maksimiziranju profita, što je rezultiralo gušćim, komercijalno orijentisanim naseljima s manje zelenih i rekreativnih površina. Ulpijana ostaje izuzetna zbog svojih obimnih javnih prostora — trajne zaostavštine centralizovanog državnog planiranja i vizije njenih planera koji su razumjeli značaj stvaranja prostora koji služe cijeloj zajednici.

Danas, Ulpijana nastavlja da bude jedno od najprijatnijih naselja u Prištini, rezultat pažljivog i vizionarskog planiranja koje je prioritizovalo javne prostore i zajednički život (Weber, R., 2002). Liderstvo Bashkima Fehmiua osiguralo je da prostori između zgrada budu jednako važni kao same zgrade, stvarajući okruženje u kojem kvalitet života podržavaju dobro planirani javni sadržaji. Trajni uspjeh Ulpijane naglašava kako urbanističko planiranje, kada je vođeno principima javnog interesa, može stvoriti inkluzivne i održive zajednice pune života.

Iako centralizovana - odozgo prema dolje - priroda socijalističkog planiranja nije idealna, uspjeh Ulpijane naglašava pozitivne rezultate koji mogu proizaći kada se stvaranje javnih prostora stavi u prvi plan. Lekcije iz plana Ulpijane podsjećaju nas da politike stanovanja i planiranje naselja moraju prevazići samo pružanje skloništa; moraju stvoriti okruženja koja podstiču zajednicu, inkluzivnost, životnost, socijalnu interakciju, zdravlje i mogućnosti za raznovrsne aktivnosti. Dok razmišljamo o naslijeđu socijalističkog urbanizma, važno je priznati da njegov fokus na zajedničke prostore nudi dragocjena uputstva za savremeni urbani razvoj, naročito u eri kada modeli vođeni profitom često zanemaruju socijalne dimenzije urbanog života.




Septembar 2024, Kosova


Arhiva Priča

Fusnote
  1. Priština, kao glavni grad Autonomne pokrajine Kosovo i Metohija, imala je značajnu političku i administrativnu ulogu unutar Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije (SFRJ). Pokrajini je 1945. godine dodijeljen status autonomije unutar Republike Srbije, jedne od šest republika koje su činile SFRJ. Ovaj status imao je za cilj da prizna posebnu etničku strukturu regiona, pretežno albansku, dok je istovremeno očuvao kontrolu centralne vlade nad njenom administracijom. Grad Priština je tako postao ključna tačka za sprovođenje socijalističkih politika, uključujući urbanističko planiranje, ekonomski razvoj i upravljanje etničkim odnosima u širem jugoslovenskom okviru.
  2. Dragutin Partonić bio je značajan jugoslovenski urbanista i arhitekta, koji je igrao ključnu ulogu u transformaciji gradova unutar Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije (SFRJ) sredinom 20. vijeka. Poznat po svojoj posvećenosti načelima socijalističkog modernizma, Partonić se fokusirao na funkcionalnost, kolektivno stanovanje i javne prostore. Njegov rad imao je veliki uticaj na urbanistički razvoj Prištine, pomažući u prelasku grada sa tradicionalnog načina planiranja na planiranje zasnovano na socijalističkim ciljevima.
  3. Planerska grupa Iskra bila je kolektiv arhitekata i urbanista u Jugoslaviji, poznat po svojoj važnoj ulozi u urbanističkom razvoju nakon Drugog svjetskog rata. Aktivni pretežno tokom 1960-ih i 1970-ih godina, oni su imali centralnu ulogu u primjeni načela socijalističkog modernizma u različitim gradovima, uključujući Prištinu. Njihov rad naglašavao je funkcionalni dizajn, kolektivno stanovanje i kreiranje zajedničkih prostora, usklađujući se sa širim ciljevima jugoslovenske urbane politike tog vremena.
  4. Bashkim Fehmiu bio je istaknuti kosovski albanski arhitekta i urbanista, poznat po značajnim doprinosima u arhitekturi i urbanizmu Prištine sredinom 20. vijeka. Igrao je ključnu ulogu u uvođenju principa modernističkog dizajna u grad, značajno utičući na njegov razvoj poslije Drugog svjetskog rata. Fehmiuov rad odražava šire trendove socijalističkog modernizma u Jugoslaviji, fokusirajući se na funkcionalne javne prostore i stambene komplekse u skladu sa ideologijama urbanističkog planiranja tog perioda.
  5. Le Corbusier, pionir moderne arhitekture, čuveno je artikulisao ovaj koncept kako bi istakao funkcionalizam i efikasnost arhitektonskog dizajna. Njegova ideja bila je da dobro projektovana kuća treba da prioritetizuje praktičan i efikasan život, slično kao mašina. Ova perspektiva bila je suštinska za modernistički pokret, zagovarajući čist, funkcionalan i racionalan pristup arhitekturi koji se bavi kako formom, tako jednako i funkcijom.
Reference
  1. Hickel, J. (2021). Less is more. Windmill Books.
  2. Hirt, S. (2013). Whatever happened to the (post) socialist city? Cities in Eastern Europe and the former Soviet Union. Urban Studies, 50(1), 29-45.
  3. Jerliu, F. (2023). Pristina Socialista. La storia dell’urbanizzazione incompiuta. FAMagazine Ricerche E Progetti Sull' Architettura E La Città, 64, 70–78. Doi: 10.12838/fam/issn2039-0491/n64-2023/1025
  4. Kerkezi, R. (2018). Transformation of modernism in Socialist Yugoslavia architecture. Prizren Social Science Journal, 2(3).
  5. Le Corbusier. (1963). Towards a new architecture. London: Architectural Press.
  6. Loos, A., & Masheck, J. (2019). Ornament and crime: Thoughts on design and materials (; S. Whiteside, Trans.). Penguin Books.
  7. Sadiki, A. (2020). Arkitektura e ndërtesave publike në Prishtinë 1945-1990: Faktorët shoqëror dhe formësues. Prishtinë, Kosovë: NTG Blendi.
  8. Simić, A. (1974). Urbanization and cultural process in Yugoslavia. Anthropological Quarterly, 47(2), 211–227. https://doi.org/10.2307/3316581
  9. Weber, R. (2002). Extracting value from the city: Neoliberalism and urban redevelopment. Antipode, 34, 519-540.
Agron Canolli

Agron Canolli

Agron Canolli je novinar sa magistarskom diplomom iz novinarstva i odnosa s javnošću sa Univerziteta u Prištini „Hasan Priština“. Tokom osmogodišnjeg perioda, doprinio je radu nekoliko medijskih kuća na Kosovu i sarađivao sa raznim nevladinim organizacijama na značajnim novinarskim projektima.