Pas Luftës së Dytë Botërore, Prishtina, ashtu si shumë qytete të tjera në Republikën Federative Socialiste të Jugosllavisë, kaloi nëpër transformime të thella që ndryshuan rrënjësisht strukturën e saj urbane dhe shoqërore (Simić, 1974). Këto ndryshime u shfaqën në riorganizimin hapësinor, përdorimin e tokës dhe shpërndarjen e popullsisë. Qyteti u largua nga modelet tradicionale drejt një mjedisi urban modernist (Figura 1). Në zemër të këtij transformimi ishte planifikimi urban sistematik dhe shtimi i ndërtimit të ndërtesave shumëbanesore. Këto ndërtesa shënuan edhe simbolikisht një largim të madh nga struktura tradicionale e qytetit.
Figura 1. Zhvillimi historik i zonës urbane të Prishtinës. Marrë nga Plani strategjik i zhvillimit të Komunës së Prishtinës, 2004.
Kalimi drejt ndërtesave shumëkatëshe të banimit si tipologjia kryesore e strehimit në Prishtinë nuk ishte një proces i izoluar (Hirt, 2013). Ai ishte pjesë e një transformimi më të gjerë socio-hapësinor që përfshiu Federatën Jugosllave dhe më gjerë. Ky kalim, i nxitur kryesisht nga kërkesat e industrializimit të shpejtë, mund të interpretohet si një formë e modernizimit në një kontekst më të gjerë, e lidhur ngushtësisht me statusin e ndryshueshëm politik të Prishtinës brenda Federatës Jugosllave. Në mes të shekullit të 20-të, si kryeqyteti i Krahinës Autonome të Kosovës dhe Metohisë,1 rëndësia e Prishtinës u rrit progresivisht përmes ndryshimeve kyçe kushtetuese, veçanërisht Kushtetutës së vitit 1974, e cila i dha Kosovës autonomi më të madhe brenda Jugosllavisë. Ky status i përmirësuar politik mundësoi rritjen e investimeve në infrastrukturën urbane të Prishtinës, duke përshpejtuar më tej urbanizimin dhe transformimin e saj (Sadiki, 2020).
Viti 1953 shënon një moment kyç në zhvillimin urban të Prishtinës, fillimin e planifikimit urban të strukturuar të qytetit. Gjatë këtij viti, u miratua Plani i Përgjithshëm Urban për Prishtinën (1950-1980), i hartuar nën udhëheqjen e arkitektit beogradas Dragutin Partonić2 nga grupi planifikues Iskra3 (Jerliu, 2023). Ky plan njihet gjerësisht si strategjia e parë gjithëpërfshirëse urbane e Prishtinës, duke hedhur themelet për transformimin e qytetit dhe rritjen e pritshme të popullsisë së tij. Plani parashikonte një rritje të konsiderueshme të popullsisë, duke projektuar një pothuajse dyfishim të saj. Deri në vitin 1971, popullsia ishte rritur në 69,524 banorë, duke reflektuar zgjerimin e shpejtë urban që karakterizoi këtë epokë (Sadiki, 2020). Një prej aspekteve më të shquara të planit ishte prezantimi i blloqeve të lagjeve me apartamente shumëkatëshe.
Figura 2. Pamje nga Plani i Përgjithshëm Urban për Prishtinën (1950-1980). Marrë nga Arkiva e Komunës së Prishtinës.
Një dekadë më vonë, u zhvillua “Programi për Projektimin Urban të Tri Lagjeve të Banimit dhe Qendrës së Pjesës së Re të Qytetit” nën udhëheqjen e Bashkim Fehmiut,4 që luajti një rol kyç në formësimin e mjedisit urban në zhvillim të Prishtinës. Ky program theksoi më tej kalimin drejt ndërtesave rezidenciale për shumë familje, duke reflektuar prirjet më të gjera rajonale dhe globale të zhvillimit urban (Kerkezi, 2018). Plani parashikonte që vetëm 15% e banorëve do të jetonin në shtëpi njëfamiljare, ndërsa shumica, 60%, do të banonin në ndërtesa me apartamente katërkatëshe. Një 15% tjetër pritej të jetonin në ndërtesa pesëkatëshe (P+4), ndërsa 10% e mbetur do t'u caktoheshin tipologjive solitare që kalonin dhjetë kate. Kjo përfaqësonte një largim të qartë nga struktura urbane e paraluftës së Prishtinës dhe theksonte kalimin e qytetit drejt një forme më të dendur dhe më të urbanizuar (Sadiki, 2020).
Brenda këtij programi të zhvillimit urban, lagjja Ulpiana u konceptua si një komponent kyç i rritjes së Prishtinës. Planifikimi dhe ndërtimi i Ulpianës në vitet 1960 dhe 1970 ilustronin parimet moderniste të urbanizmit dhe shërbyen si model për evolucionin e qytetit, duke reflektuar prirjet më të gjera të planifikimit urban të shekullit të 20-të (Sadiki, 2020).
Lagjja Ulpiana, e ndërtuar në vitin 1968, është një shembull i spikatur i planifikimit urban modernist nga gjysma e dytë e shekullit të njëzetë. Këjo vërehet mes tjerash te organizimi hapësiror i rregullt brenda një rrjete simetrike që prioritizon pastërtinë gjeometrike dhe funksionalitetin (Figura 3). Për më tepër, Ulpiana pasqyron idetë kryesore të lëvizjes për thjeshtësi dhe minimalizëm. Dizajni i lagjes shmang ornamentimet, duke u fokusuar në linja të pastra, hapësira praktike dhe një plan të përgjithshëm të harmonizuar për të krijuar një mjedis urban efikas. Kjo qasje ndjek besimin modernist se "më pak është më shumë," duke theksuar shftrytëzueshmërinë dhe efikasitetin si në planifikimin urban ashtu edhe në arkitekturë (Hickel, 2021).
Figura 3. Pamje e lagjes Ulpiana nga Plani i Përgjithshëm Urban për Prishtinën (1950-1980). Marrë nga Arkiva e Komunës së Prishtinës.
Fasadat e ndërtesave të Ulpianës i ndjekin rreptësisht parimet moderniste, duke shmangur qëllimisht elementet dekorative. Kjo mungesë thekson prioritizimin e funksionalitetit në arkitekturë. Vijat horizontale dhe vertikale—të dukshme në rreshtimin e dritareve, ballkoneve dhe elementeve strukturore—shtojnë një cilësi ritmike në kompozimin vizual. Vetë lagjja është e kompozuar me shumë vëmendje ndaj konturave natyrore të peizazhit. Të pozicionuara në një kodër, ndërsa katër ndërtesat të tipit Solitaire shërbejnë si pika fokale, duke theksuar topografinë e shkallëzuar dhe duke e dominuar vizualisht hapësirën (Figura 4).
Figura 4. Fotografitë e marra nga Donika Çapriqi, 2024.
Figure 4. Foto kollazh te Ulpianes si lagje dhe fasadave ne Ulpiane.
Këto katër kulla, të organizuara rreth një shatërvani qendror rrethor, shërbejnë si pika referimi arkitektonike dhe urbane. Soliterët mishërojnë esencën e arkitekturës moderniste, me dizajnin e tyre minimalist dhe formën funksionale. Fasadat e thjeshta me linjat e pastra janë një manifestim i drejtpërdrejtë i parimit modernist të artikuluar nga Adolf Loos, se “Ornamenti është Krim,” duke theksuar aspektin utilitar dhe thjeshtësinë mbi teprinë dekorative (Loos & Masheck, 2019). Përtej rëndësisë së tyre arkitektonike, Soliterët janë gjithashtu një pikë referimi e njohur për banorët e Prishtinës, duke shënuar një nga vendet më të dallueshme të qytetit (Figura 5).
Figura 5. Soliterët e Ulpianës, me “shatërvanin në qendër”. Fotografitë e marra nga llogaria publike në Instagram e projektit prishtinaheatsave të Termokos.
Brenda ndërtesave, planimetritë e apartamenteve poashtu përfaqësojnë arkitekturën rezidenciale moderniste, duke theksuar funksionalitetin, efikasitetin dhe parimet utilitare. Duke përdorur një sistem rrjeti prej 60 cm, dizajni adopton një qasje modulare, që mundëson ndërtim të shpejtë dhe me kosto të ulët, duke siguruar njëtrajtshmëri në të gjitha njësitë (Figura 6). Ky modularitet është i dukshme në rregullimin e përsëritur të apartamenteve, në të cilët vërehet demarkimi i qartë i hapësirave private (fjetjes) dhe publike (jetesës). Duke reflektuar konceptin e Le Corbusier se "një shtëpi është një makinë për të jetuar në të"5 këto dizajne prioritizojnë mjedise të jetesës praktike dhe të standardizuara përkundër shprehjes individualiste dhe teprisë dekorative, në përputhje me fokusin e kohës në utilitarizëm (Le Corbusier, 1963).
Figura 6. Pamje nga planet e përzgjedhura të ndërtesave të Ulpianës, duke shfaqur planimetritë e apartamenteve të tyre. Marrë nga studentët e arkitekturës të gjeneratës së UP (2015-16).
Një nga veçoritë përcaktuese të planit urban të Ulpianës është përfshirja e qëllimshme dhe e konsiderueshme e hapësirave publike, rekreative dhe të gjelbra (Figura 7). Këto zona nuk ishin thjesht shtesa; ato ishin thelbësore për dizajnin e lagjes dhe e vendosin lagjen në kontrast të dukshëm me lagjet e zhvilluara në Prishtinë gjatë periudhës së pasluftës dhe post-socialiste. Ndryshe nga zonat e reja, ku prioritetet e drejtuara nga tregu dhe interesat pronarëve të tokës shpesh çuan në mungesë të hapësirave publike, Ulpiana u formësua nga një vizion që e vuri në plan të parë mirëqenien e komunitetit. Hapësirat e planifikuara me kujdes midis ndërtesave të lagjes reflektojnë një angazhim të thellë për nxitjen e ndërveprimit social dhe jetës komunitare, elemente që shpesh mungojnë në zhvillimet me orientim më të theksuar nga përfitimi.
Përfshirja e gjerë e hapësirave publike ishte kryesisht produkt i politikave që i lejonte pronësisë shtetërore e tokës në Jugosllavi. Me tokën nën kontrollin e shtetit, planifikuesit si Bashkim Fehmiu kishin fleksibilitetin të projektonin një lagje që integronte zona të gjelbra, hapësira rekreative dhe zona shumëfunksionale në strukturën urbane, duke siguruar që zona të mbështeste jo vetëm jetesën, por edhe mirëqenien. Kjo qasje thekson aspektet pozitive të planifikimit të centralizuar dhe politikave të menazhimit të tokës të përqendruara në të mirën e përbashkët, duke demonstruar se mjediset urbane mund të jenë funksionale dhe në të mirë të shoqërisë njëkohësisht.
Figura 7. Pamje e planit të përdorimit të tokës në Ulpianë (majtas) dhe planit të gjelbërimit të Ulpianës (djathtas). Marrë nga studentët e arkitekturës të gjeneratës së UP (2015-16).
Kalimi drejt pronësisë së privatizuar të tokës në Prishtinë e pasluftës çoi në një model zhvillimi që shpesh sakrifikoi këto hapësira publike. Meqë toka u shndërrua në komoditet të rëndomt, fokusi u zhvendos drejt maksimizimit të fitimit, duke rezultuar në lagje më të dendura dhe më të me më pak hapësira të gjelbra dhe rekreative.
Sot, Ulpiana vazhdon të jetë një nga lagjet më të jetueshme në Prishtinë, rezultat i planifikimit të menduar dhe vizionar që vuri në plan të parë hapësirën publike dhe jetën komunitare (Weber, R. (2002). Udhëheqja e Bashkim Fehmiut siguroi që hapësirat midis ndërtesave t’u jepej po aq rëndësi sa vetë ndërtesave, duke krijuar një mjedis ku cilësia e jetës mbështetet nga hapësira publike të projektuara mirë. Suksesi i qëndrueshëm i Ulpianës nënvizon se si planifikimi urban, kur udhëhiqet nga parimet e të mirës së përbashkët, mund të krijojë komunitete të gjalla, gjithëpërfshirëse dhe të qëndrueshme.
Megjithëse natyra e centralizuar dhe nga lart-poshtë e planifikimit socialist është larg së qenit ideale, suksesi i Ulpianës nënvizon rezultatet pozitive që mund të arrihen kur krijimi i hapësirave publike është prioritet. Mësimet nga dizajni i Ulpianës na kujtojnë se politikat e banimit dhe planifikimi i lagjeve duhet të shkojnë përtej ofrimit të strehimit; ato duhet të krijojnë mjedise që nxisin gjithëpërfshirjen, jetueshmërinë, ndërveprimin shoqëror, shëndetin dhe mundësitë për aktivitete të ndryshme. Ndërsa reflektojmë mbi trashëgiminë e urbanizmit socialist, është thelbësore të shohim se si fokusi i tij mbi hapësirat e përbashkëta ofron njohuri të vlefshme për zhvillimin bashkëkohor urban, veçanërisht në një epokë ku modelet e drejtuara nga ‘profiti për hir të proftit’, shpesh anashkalojnë dimensionet sociale të jetës urbane.
Shtator 2024, Kosovo
Agron Canolli, gazetar, ka diplomë Master në Gazetari dhe Marrëdhënie me Publikun nga Universiteti i Prishtinës “Hasan Prishtina”. Me përvojë 8 vjeçare, ai ka kontribuar në disa media në Kosovë dhe ka bashkëpunuar me OJQ të ndryshme në përpjekjen për ndikim gazetaresk.
Merrni përditësime nga balkan story map.