Klasat kapitaliste dhe klasa të tjera me origjinë të lashtë
 në fakt ishin shkatërruar, por ishte formuar një klasë e re,
e panjohur më parë në histori. 
Klasa e Re (Milovan Đilas, 1957)

Ishte korriku i vitit 1946, duke përmbushur dëshirën e popullit të Malit të Zi dhe duke i dhënë njohje krijuesit dhe udhëheqësit të Republikës Popullore Federative të Jugosllavisë (RPFJ), që Republika Popullore e Malit të Zi miratoi Ligjin për ndryshimin e emrit të qytetit të Podgoricës, ligj me të cilin ajo u riemërua Tito(v)grad (Autorësia e panjohur, 1946), (Figura 1). Një reflektim i tillë simbolik, i rrënjosur në luftën shekullore kundër armiqve të ndryshëm dhe si një përkujtim i Podgoricës si një nga qendrat më të forta të lëvizjes antifashiste në Jugosllavi, hapi rrugën e re të zhvillimit socialist të përfshirë në identitetin e qytetit. Ndër fushat e shumta të transformimit shoqëror, ishte veçanërisht e dukshme prurja e ideve të reja në fushën e dizajnit dhe planifikimit, duke tejkaluar kështu gjuhën neoklasike që përdorej zakonisht gjatë epokës mbretërore. Megjithatë, e njohur menjëherë si një mjet i fuqishëm përfaqësimi nga elita komuniste në ngritje, arkitektura gjithashtu u tregua një terren pjellor për eksperimentim, ndërsa njëkohësisht zgjeronte hendekun në një shoqëri që supozohej të ishte pa klasa.

Figura 1. Panorama e Titogradit në vitin 1958 - parcelat e zbrazëta në plan të parë që parashikojnë lagjen e re për zyrtarët dhe institucionet. Marrë nga Titograd Fotomonografija (Agjencia për fotodokumentim, Zagreb 1958). 

Periudha midis viteve 1960 dhe 1965 është më e rëndësishmja në zhvillimin ekonomik të Titogradit, pasi në këtë plan pesëvjeçar, prodhimi shoqëror dhe të ardhurat kombëtare u rritën me shpejtësi më të madhe në historinë e tij (Radević, 1967, f.72). Për më tepër, kjo periudhë përfaqëson sekuencën themelore për zhvillimin programatik karshi planit të përgjithshëm urbanistik të hartuar në vitin 1963 dhe të miratuar në vitin 1964, pas disa përpjekjeve të paqarta në vitet 1950 dhe 1957 kur disa planifikues vendas dhe të huaj u përpoqën të arrinin një strategji racionale për rritjen afatgjatë të qytetit. Pavarësisht nga dispozita e tij e ngurrtë ortogonale, planit shpesh i referohen si plani “i gjelbër” (Popović, Lipovac, & Vlahović Savić, 2016). Plani arriti të balanconte me kujdes rritjen e madhe të banorëve në kryeqytetin e industrializuar, duke siguruar njëkohësisht hapësira të bollshme për infrastrukturën, banimin dhe hapësirat publike, ndërsa ruante një marrëdhënie të ndjeshme me mjedisin natyror të qytetit, si parqe, kodra dhe lumenj. Kjo qasje është veçanërisht për tu vlerësuar në lidhjen e ndjeshme urbane me kodrën e Goricës, si nga Nova Varoš në jug, ashtu edhe nga Zagoriç në veri. Në këtë linjë, u propozua për herë të parë një plan i qartë të një lagjeje rezidenciale-administrative për udhëheqësit e partisë komuniste, duke njohur vlerat e brendshme të anës jugore të kodrës dhe duke ofruar kushte optimale klimatike dhe funksionale për zhvillimin e saj (Figura 2).

Figura 2. Plani i përgjithshëm urban i miratuar në vitin 1964 (majtas) dhe situata aktuale në vitin 1967 me lagjen e theksuar për banimin e udhëheqësve (djathtas). Marrë nga Dokumentacioni i Planit të Përgjithshëm Urban të Titogradit, (Milić, 1974).

Ndërsa projekcionet për zhvillimin afatgjatë filluan të merrnin formë në terren, viti 1963 ishte gjithashtu kritik në kontekstin e rendit kushtetues të ri në vend. Nënshkruar më 7 prill 1963, korniza më e lartë ligjore ndryshoi emrin e vendit nga Republika Federale Popullore në Republikën Federative Socialiste të Jugosllavisë (Službeni list Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije, 1963), duke reflektuar shpirtin e ideologjisë së përhapur marksiste të manifestuar në atë që quhej “vdekja e shtetit”. Në fjalë të tjera, kushtetuta e re, të paktën në letër, bëri një kalim drejt një organizimi më autonom të shpërndarë në njësitë federale që duhej të ishin krijuesit kryesorë të këtij procesi demokratizimi socialist. Megjithëse autoriteti qendror në Beograd ende konsiderohej si një autoritet mbizotërues, kushtetuta e re gjithashtu paraqiti karakterizimin e komuniteteve socio-politike të atribuara anëtarëve të shtetit, duke pritur një lidhje më të drejtpërdrejtë ndërmjet përfaqësuesve të entiteteve politike dhe popujve të tyre. Në realitet, kjo prodhoi nevojën për t’a fuqizuar infrastrukturën kombëtare të partisë përmes angazhimit të anëtarëve të njohur të partisë që të ishin përgjegjës për zbatimin e qetë të detyrave kushtetuese, të përforcuar me autoritetin dhe njohjen ekzistuese të atyre anëtarëve në çdo republikë të veçantë (Figura 3).

Figura 3. Presidenca e Komitetit Qendror të Republikës së Jugosllavisë. Josip Broz Tito – President i Jugosllavisë (në këndin e sipërm majtas), Đoko Pajković – përfaqësues i Malit të Zi (kolona e dytë, rreshti i tretë). Marrë në vitin 2024 nga grupi publik i Facebook-ut Gornja Kovačica dhe nga Wikimedia Commons.

Zhvillimet e vazhdueshme në nivel kombëtar dhe federal në vitin 1963 ndikuan gjithashtu në karrierën individuale të zyrtarëve të partisë malazeze si Đorđije Đoko Pajković.¹ Një anëtar i shquar i partisë komuniste, Pajković fitoi legjitimitet nga një rol i veçantë në luftërat guerile anti-fashiste në veri të Malit të Zi, si një nga themeluesit e Komitetit të parë të Çlirimit të formuar në Jugosllavi në korrik 1941, e gjithë kjo iu shpërblye me Urdhrin e Heroit Kombëtar në vitin 1953.Pas përfundimit të karrierës ushtarake, shumë individë u angazhuan në punë civile në institucionet shtetërore, kryesisht në shërbimin diplomatik dhe çështjet e brendshme, si dhe si ministra, anëtarë të Këshillit Ekzekutiv Federal dhe forumeve të larta të partisë si Politburoja dhe Komiteti Qendror (Martinović, 2017, fq. 543-658). Në përputhje me vendimin e Komitetit Qendror të Bashkimit të Komunistëve të Jugosllavisë, pas shërbimit në detyra të larta shtetërore në Kosovë dhe Serbi, në vitin 1962, Pajković u kthye në Mal të Zi. Ai shërbeu si President i Këshillit Ekzekutiv të Parlamentit të SR të Malit të Zi (1962-1963) dhe gjithashtu ishte president i Komitetit Ekzekutiv të Bashkimit të Komunistëve të Malit të Zi (1963-1968) (Gažević, 1976). Si rezultat, rruga e karrierës politike të Pajković, së bashku me nevojën për një zbatim të efektshëm të detyrave të reja kushtetuese brenda komuniteteve socio-politike në SR Malin e Zi, dhe pozitat ekzekutive që ai mbuloi, parashikuan zbatimin e efektshëm të planit të rregullimit të vitit 1963 në Titograd, në përputhje me angazhimin e tij politik.

Figura 4. Planimetria e vendit nga projekti origjinal (majtas) dhe situata e sotme (djathtas) e lagjes “Gorica C”. Arkitekt: Jovica Milošević, (1963). Marrë më 2024 nga Arkivi Shtetëror në Podgoricë dhe Google Earth.

Në qershor të vitit 1963, Këshilli Ekzekutiv i Malit të Zi (KE - nën mbikëqyrjen e Đoko Pajković) mori një vendim për të financuar ndërtimin e një ndërtese banimi në Nova ulica (Rruga e Re – sot Rruga Beogradska) në anën jugore të kodrës Gorica (Milošević, 1963), (Figura 4). Siç ishte parashikuar në planin rregullativ të Titogradit, zona duhej të përmbante një grup ndërtimesh njëkatëshe për organet ekzekutive, si dhe për institucionet e rëndësishme shtetërore. Ndërtesa e financuar nga KE ishte e para që u ndërtua ndërmjet dy ndërtesave të lagjes dhe ishte pozicionuar në fundin perëndimor të rrugës që i përkiste tipologjisë së banimit të ashtuquajtur –  villë e banimit (Milošević, 1963). Projekti i dizajnit iu besua zyrës së projektimit të kompanisë ndërtimore “Titograd”² (Organizaciono građevinsko preduzeće “Titograd”) si një nga kompanitë më të rëndësishme të ndërtimit në vend, përkrah “Provoborac” (Bar) dhe “Crna Gora” (Nikšić), ndërsa arkitekt themelor ishte Jovan Jovica Milošević.³ Së pari, dizpositat urbane të ndërtesës (2760 m²) përfituan nga pozita makro e vendit, me një zonë tampon prej 10 metrash nga rruga dhe 20 metra nga ndërtimet fqinjë, duke parashikuar integrimin me brezën e gjelbër që zbret nga kodra Gorica. Sipas kërkesës direkte të KE-së, arkitekti përgatiti një plan ndërtimi (22x6.5 m) që përfshinte një apartament me katër dhoma, një apartament me tre dhoma dhe një studio në katin përdhesë, ndërsa në katin e parë ishin ndarë një apartament me pesë dhoma dhe një apartament me tre dhoma. Apartamentet në katin përdhesë dhe apartamenti me tre dhoma në katin e parë janë të qasshëm përmes një shkalle (St. nr 6), ndërsa apartamenti me pesë dhoma ka shkallën e tij të veçantë (St. nr 8). Në bodrum ndodhen garazhe, secila e caktuar për një apartament, si dhe dhoma lavanderie, dhoma tharjeje dhe depo për ngrohje, të ndara njësoj ndërmjet apartamenteve (Figura 5).

Figura 5. Kati i nëndheshëm: garazhe, dhoma lavanderie, dhoma tharjeje dhe depo për ngrohje; kati përdhesë: apartament me katër dhoma, një apartament me tre dhoma dhe një apartament studio; kati i parë: apartament me pesë dhoma dhe një apartament me tre dhoma (nga lartë poshtë). Marrë në vitin 2024 nga Arkiva Shtetërore në Podgoricë.

I gjithë procesi nga projektimi dhe ndërtimi zgjati pothuajse dy vjet, deri në fund të vitit 1965,⁴ kur u pritën banorët e parë. Siç u përmend më parë, apartamenti me pesë dhoma iu dedikua Presidentit të Këshillit Ekzekutiv të Unionit të Komunistëve të Malit të Zi, Đorđije Pajković, pas vdekjes së të cilit apartamenti iu dha Kolonel Vladimir Božović (1915-2010) të Ushtrisë Jugosllave. Ndërsa poshtë, apartamenti me katër dhoma mirëpriti banorin e parë, Gjeneralin Ljubo Drakić (i paidentifikuar), i cili më vonë u zëvendësua nga rektori i parë i Universitetit të Malit të Zi, doktor Mirčeta Đurović (1924-2011). Në apartamentin tjetër me tre dhoma u vendos Gjeneral-Lutnant Danilo Jauković (1918-1977), i ndjekur nga djali i tij, Profesor Novak Jauković. Në fund, apartamenti i fundit iu dedikua Toger Đuro Mugoša (i paidentifikuar), pas të cilit prona u mor nga Kryeministri i Jugosllavisë, Veselin Đuranović (1925-1997) (Figura 6). Një sfidë e tillë përpara arkitektit kryesor, si dhe një nxitje për të tejkaluar kufijtë e qasjes tradicionale në dizajn, shënoi padyshim një pikë të rëndësishme në detyrën e përgjithshme të projektimit, duke pasur parasysh sfondin e larmishëm dhe autoritetin e dalluar të banorëve të ardhshëm të ndërtesës.

Figura 6. Disa nga banorët më të shquar të Beogradska 8/6 përfshijnë Presidentin e Këshillit Ekzekutiv të Malit të Zi, Đorđije Pajković, Kolonelin e Ushtrisë Jugosllave Vlado Božović, Rektorët e Parë të Universitetit të Malit të Zi, Mirčeta Đurović, Gjeneral Lejtnant Danilo Jauković, Kryeministrin e Jugosllavisë Veselin Đuranović (nga e majta në të djathtë). Marrë në vitin 2024 nga wikimedia commons.

Për rrjedhojë, përveç përputhjes me udhëzimet inovative të planit të ri të përgjithshëm të Titogradit, ndërtesa paraqiti një qasje eksperimentale në interpretimin e tipologjisë dhe kompozicionit, si dhe në komoditetin e kushteve të jetesës për ata për të cilët ishte ndërtuar. Së pari, ndërtesa rezidenciale – tipologjia villë (Milošević, 1963) ishte një novitet i plotë në praktikën malazeze të kohës. Duke ndjekur nevojën për të akomoduar një funksionar të shquar të partisë si Đorđije Pajković me numrin e vet të rrugës, hyrjen e ndarë të ndërtesës, lidhjen e veçantë garazh-apartament dhe shkallën e ndarë, duke ofruar gjithashtu hapësirë të bollshme për funksionarë të tjerë të shquar në tre apartamentet e tjera, kjo pasqyronte qartë këtë karakterizim të dyfishtë tipologjik ose madje edhe ambiguitet.Pra, termi ‘villa’ ndoshta iu atribua standardeve të pasura të dizajnit për banorin më të shquar, ndërsa ndërtesa rezidenciale ende reflektonte nevojën për një qasje më modeste ndaj kolektivitetit të shtëpisë. Së dyti, bashkimi i garazhit dhe hapësirës për jetesë nën të njëjtën çati ishte një hap tjetër i rëndësishëm në praktikën arkitekturore lokale të periudhës bashkëkohore në Titograd. Edhe njëherë, kjo vendimmarrje ishte e kushtëzuar nga standardi i jetesës ndërmjet liderëve të partisë,pasi niveli i përdorimit të mjeteve motorike në periudhën pasluftës ishte shumë i kufizuar ndërmjet qytetarëve të zakonshëm. Megjithatë, vendosja e automjetit në pragun e apartamenteve në Beogradska St. 8/6, që u vazhdua nga shembujt e mëvonshëm të projektuar nga Vukota Vukotić⁵ dhe Milorad Vukotić⁶ në të njëjtën zonë, e bëri konceptin e “shtëpisë-makina” të Corbusierit (Johnston, 2001, fq. 527-531) më të pranishëm në praktikën arkitekturore malazeze. Së treti, duke bërë një kalim të subtil drejtë gjuhës moderniste, të cilën ai e kishte përdorur me mjaft sukses në ndërtesat rezidenciale në Svetog Petra Cetinjskog St. 15 (1962) dhe Ivana Milutinovića St. 13 (1963), arkitekti Jovica Milošević bëri gjithashtu një zgjedhje të mençur kur bëhej fjalë për kompozimin e fasadave. Së pari, duke e propozuar ndarje racionaliste të sipërfaqeve të fasadës, Milošević përdor një qëndisje me gur lokal dhe llaç të bardhë, duke krijuar një lidhje të subtilë ndërmjet gjuhës moderniste të bardhë dhe gjuhës eklektike-klasike, duke iu referuar gjithashtu praktikës së arkitektit të njohur lokal Periša Vukotić.⁷ Ky vendim është veçanërisht i rëndësishme në kontekstin në të cilin fuqia politike e banorëve në fjalë duhej gjithashtu të reflektohej përmes materialitetit të ngulitur në traditën popullore të punimit të gurit në Mal të Zi, ndërsa të ruaj frymen progresive të rendit socialist (Stamatović Vučković & Bulatović, 2024). Për më tepër, fasada e apartamentit të Đoko Pajković-it nuk kishte motive dekorative, por hyrja dhe tarraca ishin theksuar me një model të veçantë me tulla të vendosura me hapësira të vogla dhe mbuluar me llaç të bardhë. Ky model shërbente për mbrojtje nga dielli dhe për të theksuar hyrjen (Figura 7). Më vonë, kjo praktikë u bë e njohur në disa ndërtesa banimi në rrugën Beogradska dhe në lagjet në bregun perëndimor të lumit Morača. Kështu, autoriteti komprometoi me një qasje më praktike dhe inovative të dizajnit, duke dalluar fuqishëm këtë stil arkitekturor nga praktikat e zakonshme në vend.

Figura 7. Pamja jugore (lart majtas) dhe pamja veriore (poshtë majtas); detaj i këndit të ndërtesës: gur, suva dhe model tullash. Plani i pamjeve nga projekti origjinal. Arkitekt: Jovica Milošević (1963). Marrë në vitin 2024 nga Arkivi Shtetëror i Malit të Zi në Podgoricë.

Megjithatë, jetesa në kushte të bollshme të mbështetura nga përfitimet shtetërore bënte që ndërtesa të simbolizonte pabarazitë në rritje të shoqërisë socialiste. Apartamentet, me madhësi pothuajse trefish më të madhe se një apartament mesatar komunal familjar prej rreth 55 metrash katrorë në Jugosllavi (Dobrivojević Tomić, 2023, fq. 89-103), e hpën rrugën për një shtresim social të konsoliduar. Kjo pabarazi u thellua nga ritmi i ngadaltë i ndërtimit në vend dhe nga praktikat që favorizonin punëtorët më të aftë me kushte të lehta ripagimi, ndërsa të tjerët duhej të mbështeteshin në fonde private. Ky kontrast midis ideologjisë dhe praktikës u theksua qartë nga disidenti malazez Milovan Đilas në librin e tij "Klasa e Re" të vitit 1957. Qysh në fazat e hershme, autori vërejti defektet e "klasës së re" që gëzonte privilegje të veçanta dhe përparësi ekonomike për shkak të monopolit administrativ që mbante, duke deklaruar se “Në sistemin komunist, ku pushteti dhe qeveria janë të barasvlershme me përdorimin, shfrytëzimin dhe shpërndarjen e pothuajse të gjitha pasurive të kombit - ai që merr pushtetin, merr privilegjet dhe në mënyrë indirekte merr pronësinë” (Đilas, 1957, fq. 48). Kjo mund të paraqitet qartë në shpërndarjen graduale të të drejtave të pronësisë nga shteti te individët në rrugën Beogradska me kalimin e kohës. Ndërsa Kushtetuta e vitit 1963, në një farë mase, inicoi ndërtimin e ndërtesës 8/6, ajo që u miratuar gati dhjetë vjet më vonë, në vitin 1974, reflektoi një çlirim nga varësia unitariste, duke drejtuar të drejtat e pronësisë mbi pasuritë federale drejt republikave individuale (Anđelković, 2024). Në praktikë, kjo hapi rrugën për përvetësimin e mëtejshëm të pronës shtetërore dhe mori vrull të plotë në një tjetër raund ndryshimesh kushtetuese në vitin 1992, që përfundimisht mbylli ciklin me privatizimin me çmime të negociueshme.

Figura 8. Rruga Beogradska 8/6, fotografi të realizuara nga Selma Bulić në vitin 2024 në Podgoricë.

Së fundi, ndërtesa 8/6 në rrugën Beogradska paraqet një amalgamë të paqartë të historisë malazeze brenda zhvillimit socialist, e cila luhatet midis ideve të barazisë dhe prosperitetit në njërën anë dhe pabarazive të ashpra që manifestohen në mosmarrëveshjet socio-politike dhe jetën e përditshme të qytetarëve të saj në anën tjetër (Figura 8). Duke lidhur karrierën e trazuar të një veterani të nderuar ushtarak me ndryshimet kushtetuese të vitit 1963 në RSFJ dhe ciklet e planifikimit urban në Titograd, rrëfimi zbërthen rrjedhat lokale të shpërndarjes së pushtetit, të mishëruara përmes avancimeve të thjeshta por të rëndësishme në skenën arkitekturore lokale. Ndërsa e shokëve të vjetër të partisë dhe socializmi janë larguar tashmë, ndërtesa vazhdon të përcjellë integritetin e karakterit social dhe mjedisor, duke vepruar si një mjet matës për krahasime të arsyeshme ndërmjet arritjeve të epokave.

Figura 9. Diagram i bërë nga autori.

Shtator 2024, Mali i Zi

Arkiva e stories

Danilo Bulatović

Danilo Bulatović është kandidat për doktoraturë në Arkitekturë, Histori dhe Projekt (Politecnico di Torino) dhe ka diplomë MSc në Dizajn Arkitektonik dhe Histori (Politecnico di Milano) dhe diplomë MA në Arkitekturë (Universiteti i Westminster).