Urbanistički razvoj i modernističko stanovanje u Prištini

Priština, glavni grad Kosova, sredinom 1970-ih i 1980-ih godina, najviše je profitirala od Jugoslovenskog razvojnog fonda za nerazvijena područja. Veliki dio ovog fonda u sektoru urbanog razvoja bio je dodijeljen planiranju (Jereliu, 2023). Grad, koji je nekada bio malo naselje, brzo se transformisao u strukturisano urbanu sredinu, podstaknut širim državnim inicijativama za modernizaciju i urbanizaciju regiona. Ova transformacija nije se sastojala samo u stvaranju novih gradskih prostora; predstavljala je izražavanje socijalističkih ideala, odraženih u arhitektonskim projektima koji su težili stvaranju specifičnog načina života u skladu sa državnom vizijom.

Poslijeratne politike urbanizacije sprovedene širom Jugoslavije bile su usmjerene na rješavanje hitne potrebe za stanovanjem u brzo rastućim gradovima (Straus, 1949). Socijalistička vlada odgovorila je ambicioznim programom urbanističkog planiranja i masovne izgradnje stanova. Ključni dio jugoslovenske stambene politike bio je stvaranje samodovoljnih stambenih blokova koji su promovisali zajednički život i odražavali ideale socijalizma.¹ Stanovanje je smatrano pravom, a država se fokusirala na obezbjeđivanje pristupačnih, funkcionalnih stambenih prostora za sve građane (Archer, 2017).

U poređenju s organskim i nestrukturisanim razvojem koji je karakterisao prethodne periode, urbano planiranje tokom ovog vremena bilo je obilježeno integracijom miltifunkcionalnih prostora unutar stambenih kvartova. Velike, višespratne zgrade projektovane su ne samo za stanovanje, već i sa sadržajima poput škola, zdravstvenih centara i prodavnica unutar istog kompleksa ili naselja. Ovaj promišljen pristup bio je ključan za socijalističku viziju samodovoljne zajednice, u kojoj su stanari mogli zadovoljiti većinu svojih dnevnih potreba u neposrednoj blizini (Alfirevic & Simonovic Alfirevic, 2018).

Tokom ovog perioda brzog rasta, urbani pejzaž Prištine bio je posebno oblikovan izgradnjom ikoničkih struktura poput Aktašovih solitera. Projektovane 1971. godine od strane arhitekte Zorana Bojovića² i izgrađene između 1974-1978 godine, ove zgrade su primjer arhitektonske ambicije tog vremena. One su značajne ne samo kao arhitektonski reper već i kao odraz socio-političkog konteksta koji je oblikovao razvoj Prištine 1970-ih (Sendi & Kerbler, 2021). Dizajn i izgradnja Aktašovih solitera ističu šire teme modernizacije i socijalističkih ideala, pružajući opipljiv prikaz evolucije gradskog identiteta.

Suočeni s izazovima tog perioda, kao što su ograničeni tehnički resursi u ranim fazama industrijalizacije, arhitekte su često koristile standardizovane projekte stambenih zgrada relativno jednostavnih oblika (Engel, 2022). Ipak, čak i unutar tih ograničenja, prisutan je kreativni izraz (Nikolic, 2012). Prostorni raspored u obliku slova Y kod Aktašovih solitera, koji je specifična karakteristika u jugoslovenskoj arhitekturi (Slika 1), pokazuje kako su inovativni arhitektonski projekti prilagođeni za postizanje ikoničkog statusa, što je na kraju doprinijelo njihovom priznanju kao spomenika arhitekture (The Guardian, 2019).

Slika 1. Karakteristični urbani oblici u nekadašnjim jugoslovenskim blokovima. Snimci preuzeti sa Google Maps-a, uređeni od strane autora.

Stanovanje i adaptacija: evolucija Aktašovih solitera

„Aktaš 1“ je jedinstveno dizajniran gradski blok unutar naselja Aktaš, karakterističnog za vrijeme svog nastanka. Za razliku od urbanističkih planova tog perioda koji su se fokusirali na čitava naselja, soliteri Aktaš 1³ bili su karakteristični, izdižući se iz pejzaža kojim su dominirale intividualne jednoporodične kuće. Ovaj kontrast učinio je to područje prepoznatljivim dijelom Prištine.

Aktaš soliteri prvobitno su projektovani s naglaskom na zadovoljenje svakodnevnih potreba stanara. Prizemlja ovih zgrada bila su opremljena osnovnim sadržajima poput prodavnica, pošte i apoteke, što je odražavalo širi trend u jugoslovenskom urbanističkom planiranju, prema kojem su stambeni blokovi trebalo da budu samodovoljni i pruže sve potrebne usluge u neposrednoj blizini. To je postignuto kroz niz tačaka okupljanja, stvarajući prostor za korisnike koji prelazi jednostavnu nabavku proizvoda, već podstiče interakciju sa drugima i nudi prostor gdje se može doživjeti dinamična i stalno evoluirajuća priroda okoline (Kusić, 2023) (Slika 2).

Slika 2. Situacija bloka Aktaš, geodetski prilog. Preuzeto iz arhive Javnog stambenog preduzeća Prištine.

Skeletna konstrukcija Aktaš solitera, sa jezgrom od prednapregnutog betona i brutalističkom betonskom fasadom,⁴ bila je karakteristična za to doba, naglašavajući kako trajnost i izdržljivost, tako i modernistički estetski izraz. Karakteristične zakrivljene brazde na fasadi isticale su umjetničke ambicije projekta, dok je upotreba opeke dodala teksturu i toplinu. Ova kombinacija betona, koji pruža strukturalnu čvrstoću, i opeke koja doprinosi vizuelnoj privlačnosti, bila je karakteristična za socijalističku stambenu arhitekturu, gdje je funkcionalnost pažljivo usklađena s izražajnim dizajnerskim elementima. Ovaj pristup, vidljiv u različitim gradovima nekadašnje Jugoslavije, odražava šire arhitektonske trendove tog perioda (Slika 3). 

Slika 3. Lijevo: projekat fasade zgrade Aktaš 1, preuzet iz arhive Javnog stambenog preduzeća Prištine. Desno: tipična fasada od betona i opeke iz različitih gradova nekadašnje Jugoslavije, preuzeto sa Google-a.

Arhitektonski raspored stambenih blokova u Aktashu majstorski je uskladio javne i privatne prostore. Prizemlje, koje je bilo ispunjeno prodavnicama i uslužnim djelatnostima, služilo je kao živahno zajedničko središte, podstičući društvenu interakciju među stanarima. Prodavnice, restorani, prodavnice tehnike i namještaja omogućili su stanarima da zadovolje svoje svakodnevne potrebe u neposrednoj blizini, čime je unaprijeđena kohezija i samodovoljnost tog područja. Svaki stambeni sprat sadržavao je devet stanova, raspoređenih po tri jedinice u svakom krilu i povezanih širokim unutrašnjim hodnikom. Ova konfiguracija nije samo povećala osjećaj sigurnosti, već je i podstakla zajednički angažman, budući da je hodnik često postajao prostor za skladištenje i druženje, što je dodatno učvrstilo komšijske veze.

Glavni hodnik i stepeništa bila su prostrana i dizajnirana za socijalnu interakciju, uključujući dječije igraonice, u suprotnosti s utilitarističkim dizajnom prostora u drugim socijalističkim stambenim zgradama. Stanovi su bili raznih veličina, s tim da je svaki sprat imao šest jednosobnih i tri dvosobna stana. Svaka jedinica projektovana je s funkcionalnošću na umu, sa odvojenom kuhinjom, dnevnim boravkom i kupatilom povezanim hodnikom. Veći stanovi na prednjem dijelu svakog krila nudili su više prostora, odražavajući prelaz s utilitarističkog dizajna na raznovrsniji pristup koji zadovoljava različite potrebe stanovanja (Slika 4).

Slika 4. Karakteristične osnove sprata projekta Aktaš 1, soliteri A2 i A3. Preuzeto iz arhive Javnog stambenog preduzeća Prištine.

Funkcionalnost Aktaš solitera se tokom decenija razvijala, uz brojne modifikacije koje su stanovnici uvodili kako bi zadovoljili potrebe koje su se vremenom mijenjale (MoMA, 2019). Ove individualne intervencije izmijenile su djelove prvobitnog projekta, posebno kuhinje koje su bile projektovane pod uticajem skandinavskog stila, što je u početku bilo u suprotnosti sa lokalnim tradicijama zajedničkih prostora - naglasio je profesor Xhelal Llonçari u razgovoru.⁵ Ipak, uprkos ovim promjenama, zgrade su uglavnom zadržale svoj strukturalni integritet, što je dokaz robusnih građevinskih metoda primijenjenih tokom njihove izgradnje (Nikolić, 2012). Soliteri Aktaš odražavaju kako arhitektonsku namjeru svog vremena, tako i kontinuiranu adaptaciju urbanih stambenih prostora kako bi zadovoljili promjenjive potrebe svojih stanara.

Prilagodljivost Aktaš solitera dodatno je pojasnio prof. Llonçari, poznati arhitekta iz bivše Jugoslavije i stanovnik Aktaš blokova, koji je pružio dragocjene uvide u projekat i funkcionalnost ovih zgrada. On se prisjeća da, iako inovativna, osnova u obliku slova Y je predstavljala izazove, naročito u vezi s orijentacijom stanova, što je uticalo na izloženost sunčevoj svjetlosti. Y-oblik topologije zgrada može se vidjeti kao izraz umjetničkih sklonosti koje su bile prisutne u jugoslovenskoj arhitekturi tog vremena. Ovaj pristup „de l'art pour l'art“,⁶ kako ga opisuje arhitekta Xhelal Llonçari, ponekad je dovodio do kompromisa u funkcionalnosti, budući da je težnja ka avangardnim projektima povremeno rezultirala praktičnim nedostacima. Uprkos tim izazovima, umjetničke forme su učvrstile istaknutost zgrada, čineći ih značajnim prepoznatljivim tačkama u horizontu Prištine.

Oslanjajući se na svoja zapažanja o arhitektonskim izazovima i umjetničkim ambicijama, Llonçari takođe ističe značaj bezbjednosti tokom gradnje Aktaš solitera, naročito nakon zemljotresa u Skoplju 1963. godine, koji je direktno uticao na usvajanje robusnih građevinskih metoda u Prištini (Straus, 1949). Takođe raspravlja o socijalnim aspektima dizajna, napominjući da je integracija prodavnica i usluga u prizemlju bila ključna za stvaranje samoodržive zajednice. Dizajn prizemlja omogućio je lak prolaz između zgrada, sa pažljivo razrađenim prolazima i nadstrešnicama koje su pružale zaštitu od kiše. Međutim, mnoge prodavnice u prizemlju su kasnije proširile svoje prostore, otežavajući prolaz između zgrada.

Povezanost umjetnosti i arhitekture u projektu Aktaš

Umjetnički uticaj Aktaš solitera prelazi granice njihovih arhitektonskih projekata, duboko utičući na vizuelne umjetnosti i služeći kao inspiracija lokalnim umjetnicima poput Rrona Qene.⁷ U svojim nedavnim radovima, „Pogled sa sunčanog brda“ i „Na putu kući“ (slika 5), Qena prikazuje ove strukture na način koji se može interpretirati kao odraz evoluirajućeg identiteta Prištine kao grada u tranziciji. Ova interpretacija sugeriše kako gradovi poput Prištine mogu biti bogati izvori inspiracije, predstavljajući kompleksne slojeve identiteta, istorije i modernosti koji oblikuju urbane sredine. Odnos između arhitekture i umjetnosti u njegovom radu pruža uvid u dinamičnu povezanost između fizičkih struktura grada i njegovog kulturnog i istorijskog narativa. 

Soliteri Aktaš svojim karakterističnim spojem forme i funkcije oslikavaju ovu dinamiku, ilustrirajući kako arhitektura i umjetnost prelaze u međusobni uticaj i definišu vizuelni i kulturni pejzaž grada. Ova vrsta umjetnosti predstavlja gradove kao višeslojne izvore inspiracije, obuhvatajući identitet, istoriju, modernost i arhitektonski dizajn, i ilustruje kako urbane sredine doprinose širem narativu grada (Abdelbaky, 2017).

Slika 5. Djela umjetnika Rrona Qene  koja sadrže Aktaš solitere. Preuzeto sa izložbe „Putevi koji me poznaju“, fotografisano od strane autora.

Odnos između arhitekture i umjetnosti je stalni dijalog, pri čemu svaka disciplina duboko utiče na drugu. Dok se krećemo kroz gradove, strukture oko nas izazivaju emocije, pričaju priče i inspirišu nas da sagledamo dublje aspekte prostora. U Aktašu, spoj forme i funkcije ne samo da oblikuje gradski pejzaž, već i duboko odjekuje u svijetu vizuelnih umjetnosti, pokazujući nam kako se granice između arhitekture i umjetnosti često prepliću. Ova međusobna povezanost nastavlja da oblikuje naše okruženje i iskustva, potičući nas da svijet promatramo s pažljivijim i zahvalnijim okom.

U ovom kontekstu, zgrade Aktaš su istaknuti primjer složene interakcije između arhitektonske vizije i umjetničkog izraza. Njihov prepoznatljiv dizajn u obliku slova Y, iako inovativan i ambiciozan, donosi i prednosti i ograničenja u pogledu funkcionalnosti. Ovaj pristup odražava šire arhitektonske trendove tog vremena, kada je težnja ka estetskim inovacijama često dolazila u sukob sa tradicionalnim utilitarnim principima (Banham, 1966). Kombinovanjem hrabrih oblika sa praktičnim razmatranjima, zgrade Aktaš značajno doprinose diskusiji o tome kako arhitektura može zadovoljiti funkcionalne zahtjeve i prilagoditi se promjenjivim potrebama stanara.⁸

Danas,⁹ pet Aktaš solitera ističu se u centru Prištine svojim prepoznatljivim betonskim fasadama,⁴ označavajući značajnu epohu u arhitektonskoj baštini druge polovine dvadesetog vijeka. Pored toga, pružaju dragocjena saznanja o nasljeđu masovnog stanovanja i njegovom uticaju na savremeni urbani identitet. Ne samo da odražavaju istorijsku evoluciju stambene arhitekture, već takođe nude kritički uvid u buduće razvojne pravce u ovoj oblasti. Dok se krećemo naprijed, Aktaš soliteri služe kao svjedočanstvo trajne relevantnosti inovativnih dizajnerskih pristupa i njihove sposobnosti da inspirišu nova rešenja u dinamičnom pejzažu urbanog stanovanja.

Septembar 2024, Kosovo

Arhiva priča

Xhezide Vlashi

Xhezide Vlashi ima diplomu iz arhitekture iz Prištine, a master diplomu iz pejzažne arhitekture i dizajna vrtova iz Budimpešte. Doprinijela je raznim projektima u Odjeljenju za parkove u Opštini Priština, specijalizujući se za pejzažni dizajn, zelene strategije i angažovanje zajednice.