„Dardanija - najljepši kvart Prištine” napisao je Jakup Bunjaku 1973. godine u novinama Rilindja, pomenuvši prvi put ono što će zvanično postati naselje Dardanija (Haxha, 2023). Ovo naselje se i danas smatra jednim od najpoželjnijih mjesta za život u Prištini.

Slika 1. Naselje Dardanija. Fotografija autora iz 2024. godine.

Priština često djeluje kao grad u stalnom procesu preobražaja, s istorijom koja je skrivena pod neprekidnim talasima izgradnje. Na prvi pogled, njena slojevita prošlost možda nije odmah vidljiva, ali ispod površine leži grad s dubokim i složenim korijenima. Priština nosi tragove praistorijskih naselja, pet vijekova osmanskog uticaja i izrazit pečat jugoslovenske vladavine, naročito perioda poznatog u arhitekturi i urbanizmu kao socijalistički modernizam.

Usvajajući etos „uništi staro, izgradi novo“¹ što nije bilo neobično za ovaj region, značajna tranzicija je nastupila kada je Priština 1947. godine proglašena administrativnim centrom Autonomne pokrajine Kosovo i Metohija u okviru bivše Jugoslavije. Ovo imenovanje iniciralo je značajnu transformaciju urbanog pejzaža grada, obilježenu sa dva glavna prostorna procesa: rekonstrukcijom centralnih dijelova i širenjem na okolna područja, prvenstveno namijenjena stambenim naseljima (Sadiki, 2020). Ovaj period takođe je označio svjesno napuštanje osmanske prošlosti Prištine, dok su gradski urbanisti težili da nametnu novi modernistički identitet, odražavajući šire socijalističke modernističke ideale koji su tada prevladavali u cijeloj Jugoslaviji.

Ovaj proces „de-otomanizacije” nije bio samo fizička transformacija, već i kulturna. Uključivao je sistematski napor da se grad oslobodi svog istorijskog identiteta, naročito osmanske arhitekture i kulturnih simbola. Centralno mjesto u ovoj transformaciji zauzelo je rušenje istorijskog jezgra Prištine, posebno starog Bazara (Çarshia e Vjetër), koji je uklonjen kako bi ustupio mjesto modernističkim strukturama, trajno mijenjajući urbanu strukturu grada (Jerliu & Navakazi, 2019).

Šezdesete i sedamdesete godine prošlog vijeka označile su ključni period značajnih ekonomskih ulaganja u Prištinu, razvoj koji je dugo bio odlagan nakon godina marginalizacije od strane centralnih institucija Jugoslavije. Tokom tog vremena, Priština je prošla kroz intenzivan urbani razvoj, sa izgradnjom glavnih administrativnih zgrada, univerzitetskih kampusa, zdravstvenih ustanova i, najvažnije, kolektivnih stambenih naselja. U tom kontekstu, izgrađeni su mnogi od najpoznatijih modernističkih arhitektonskih obilježja Prištine, odražavajući širi trend državnog urbanističkog razvoja širom Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije.²  Na najvišem nivou, bila je to masovna izgradnja stambenih jedinica koja je najdublje preoblikovala Prištinu, a među njima, naselje Dardanija ističe se kao tipičan primjer, označavajući značajan pomak u urbanom pejzažu Prištine i postavljajući pozornicu za naredno poglavlje u evoluciji grada.

Slika 2. Platforma Kurrizi, javni prostor unutar naselja Dardanija. Fotografija autora iz 2024. godine.

Evolucija Dardanije: radikalni modernistički urbani eksperiment

Naselje Dardanija prvi put se pojavilo u urbanističkom planu iz 1962. godine, koji je razvijen pod vodstvom arhitekte Bashkima Fehmiua,³ šefa Urbanističkog zavoda u Prištini. Ovaj plan predviđao je stvaranje tri nova naselja: Dardanija, Bregu i Diellit (Sunčani Brijeg) i Ulpiana. Ove oblasti zamišljene su kao modeli modernističkog urbanizma, karakterisani utilitarnim planiranjem, visokom funkcionalnošću i uvođenjem višespratnih stambenih zgrada koje su dosezale do 15 spratova – što je bilo značajno dostignuće u smislu tehnološkog napretka i urbanističkog planiranja.

Dardanija se nalazi u samom centru Prištine, smještena između dvije glavne ulice: Bulevara Bila Klintona (nekadašnja Lenjinova ulica) na sjeveru (Slika 3) i Bulevara Deshmorët e Kombit (nekadašnja Ulica maršala Tita) na jugoistoku. Međutim, prije njenog nastanka, ovo područje je karakterisao rijedak skup privatnih jednoporodičnih kuća izgrađenih oko 1946. godine, što je tada označavalo periferiju manje, organski razvijene Prištine. Transformacija ove periferne zone u Dardaniju bila je ključni trenutak u urbanom razvoju Prištine, signalizirajući otklon od tradicionalnih, neformalnih urbanih rasporeda ka promišljenijem, modernističkom urbanom pejzažu.

Poznati arhitekta Lulzim Kabashi⁴ opisuje Dardaniju kao posebno urbano naselje koje istovremeno predstavlja heterogenu grupaciju i jedinstvenu megastrukturu. Njen dizajn karakterišu radikalne ideje, poput odvajanja pješačkog i motornog saobraćaja - koncept koji je bio potpuno usklađen sa urbanističkim etosom tog vremena i snažno pod uticajem glavnog plana za Skoplje, koji je izradio Kenzo Tange.⁵ Ovo odvajanje postignuto je podizanjem prizemlja stambenih blokova na pješačku platformu, dok su servisni putevi smješteni pod zemljom (Kabashi & Gjinolli, 2022).

Slika 3. Pogled na Bulevar Bila Klintona, koji se graniči sa naseljem Dardanija. Fotografija autora iz 2024. godine.

Urbanistički plan i arhitektonske karakteristike Dardanije

Dardanija se posebno isticala među naseljima predviđenim u urbanističkom planu iz 1962. godine. Zbog svog specifičnog trougaonog oblika, naselje je u ranim fazama izgradnje nosilo ime Trougao. Godine 1972. organizovan je polu-javni nacionalni konkurs za detaljni urbanistički plan, na kojem je pet jugoslovenskih arhitektonskih studija pozvano da učestvuju. Pobjedničko rješenje izradio je APZ Plan – Arhitektonsko-projektni zavod „Plan“ iz Zagreba (Beganović, 2014). Među ostalim faktorima, njihov prijedlog je izabran zbog inovativnog pristupa odvajanja pješačkih i kolskih komunikacija u centralnom dijelu naselja.⁶ Detaljan urbanistički plan završen je 1973. godine, a izgradnja prve stambene zgrade počela je 1974. godine.

Figura 4. “Paleta e Ndërtesave” të Lagjes Dardania. Fotografi të realizuara nga autorja në vitin 2024.

Jedna od najistaknutijih karakteristika naselja Dardanija je njegova raznobojna arhitektura. Bilo da se nalazite pored zelenih zgrada, plavih zgrada ili onih sa žutom i crvenim opekom, svako područje ima posebnu fasadu koja služi kao vizuelna orijentacija. Iako urbanistički plan prati dosljedna arhitektonska pravila i oblike, raznovrsne fasade pomažu da se lako prepoznaju različite zone, što olakšava kretanje kroz prostor. Ovaj pažljivo osmišljen dizajn omogućava da, uprkos uniformnosti strukturalnih principa, i stanovnici i posjetioci jednostavno pronađu put. Različite fasade ne samo da razbijaju monotoniju, već i poboljšavaju orijentaciju, čineći navigaciju jednostavnijom i prijatnijom.

Slika 5. Ulice koje se graniče sa Dardanijom - pogled sa katedrale „Majka Tereza“ u Prištini. Fotografija Metija Spahiua iz 2024. godine.

Naselje takođe sadrži individualne porodične kuće smještene u južnom dijelu područja. Njihov arhitektonski stil usklađen je sa ukupnim konceptom naselja, odlikuje se plavim fasadama, crvenom opekom i minimalističkim dekorom, što podsjeća na arhitekturu sredine dvadesetog vijeka.

Slika 6. Porodične kuće u Dardaniji. Fotografije koje je snimio autor 2024. godine

Kompleks Kurrizi

Naselje presijeca „Kurrizi“ (Kičma) – ključna saobraćajna arterija koja uključuje centralnu pješačku platformu na vrhu i glavnu kolsku i trgovačku ulicu ispod. „Kurrizi“ predstavlja revolucionarni koncept svog vremena, posebno dizajniran da odvoji pješački i kolski saobraćaj (Gjinolli, Kabashi, 2015). Povišena platforma pruža živopisni javni prostor s prostorima za sjedenje, zelenim oazama, prodavnicama i kafićima uz ulaze u stanove, čime se podstiče dinamičan društveni život zajednice.

Slika 7. Platforma Kurrizi, pješačka zona. Fotografije koje je snimio autor 2024. godine.

Kompleks Kurrizi („Kičma”) dizajnirao je arhitekta Dražen Janković⁷ 1980. godine, a njegova izgradnja je završena 1986. godine. To je jedan od najprepoznatljivijih stambenih kompleksa u gradu, poznat i kao „Zelene zgrade“ („Banesat e gjelbërta“). Ispred ove stambene zgrade, otvoreni horizont s platforme otkriva predivan pogled na ostatak Dardanije. Ovdje se protežu zgrade od betona, u nijansama plave boje i crvene opeke, uz brojne zelene površine koje dodaju svježinu i živost ovom urbanom pejzažu.

Slika 8. Urbanistički plan kompleksa Kurrizi. Preuzet iz arhiva Javnog stambenog preduzeća, uređeno od strane autora

Ispred Zelenih zgrada u oblasti Kurrizi, nalaze se prvi galerijski stanovi izgrađeni u Prištini. Ove galerijske zgrade, karakteristične po jednostavnim linijama i nedostatku dekoracije, prepoznatljive su po svojim žutim fasadama i visinom od četiri do šest spratova. Iako su u neposrednoj blizini Zelenih zgrada, ove zgrade se vizuelno izdvajaju i ne doživljavaju se kao dio okolnog kompleksa, blokova 2, 4 i 6 (Slika 9).

Slika 9. Galerijski stanovi u Kurrizi (zgrade 2, 4 i 6). Fotografije autora iz 2024. godine.

Slika 10. Izgled fasade zgrade 6, galerijski stanovi (gore lijevo i gore sredina), presjek zgrade 6, galerijski stanovi (gore desno), osnove zgrade 6, galerijski stanovi (dole). Preuzeto iz arhiva Javnog stambenog preduzeća.

Slika 11. Kolaž platforme Kurrizi i podzemnog tunela. Ilustracija autora.

Ispod staklene tavanice pješačke zone Kurrizi leži zatvoreni bazar, koji se sastoji od oko 400 prodavnica i restorana. Jedan od ulaza u ovaj bazar služi kao orijentir i referentna tačka u gradu, poznata kao „Te ora“ (kod Sata) (slika 12). Ovaj veliki gradski sat, postavljen iznad ulaza u galeriju, poznata je karakteristika i ključna referentna tačka u tom području. Ulazi u bazar i pješačku ulicu ispod nje pažljivo su dizajnirani i gostoljubivi. Sjeverozapadni pristup pješačkoj platformi uključuje kombinaciju rampi i stepenica, stvarajući izdignutu galeriju iznad kolske ulice i formirajući most ka susjednim zgradama. Područje je dodatno istaknuto izdržljivim mermernim mozaik pločicama, koje doprinose identitetu naselja i ostale su nepromijenjene do danas.

Slika 12. Lijevo: ulaz u Kurrizi kolsku i trgovačku ulicu, pogled na Sat. Fotografiju načinio Meti Spahiu, 2024. Sredina, rampa koja vodi ka pješačkoj platformi. Desno, pogled unutar kolske i trgovačke ulice. Fotografije autora iz 2024.

Zelene zgrade, koje su među najprepoznatljivijim blokovima u naselju Dardania, savršeno oslikavaju modernistički princip slobodnog dizajna fasade. Ovaj princip ogleda se u neprekidnim horizontalnim trakama prozora duž vanjskih zidova, čime se naglašava funkcionalnost i jednostavnost. Konstrukcija ovih zgrada prvenstveno je od betona – uključujući stubove, tavanice, stepenice i fasadne elemente – što im pruža im karakterističan, čvrst izgled. Spoj betona i neobrađene fasadne opeke stvara izrazito minimalistički estetski dojam. Beton je obojen u prepoznatljivu zelenu boju, dok su opeke ostavljene u svom sirovom obliku, što dodatno ističe materijalnost i funkcionalnost koja je ključna za modernistički dizajn. Ovaj pristup, oslobođen dekorativnih elemenata, duboko oslikava modernističku filozofiju „forma slijedi funkciju“.⁸

Slika 13. Detalji fasade Zelenih zgrada. Fotografije autora iz 2024.

Modernistički pristup arhitekturi takođe je živopisno prikazan u organizaciji stambenih jedinica unutar Kurrizi kompleksa, gdje je jasno primijenjena modularna projektantska filozofija. Stambeni objekti, označeni kao H, I, J i K, kreću se od studio-apartmana od 37 m² do trosobnih jedinica od 82 m². Ova standardizacija nije samo pojednostavila izgradnju već je i ojačala modernistički naglasak na funkcionalnosti i efikasnosti. Kompleks se sastoji od 17 zgrada u nizu, koje sadrže ukupno 494 stambene jedinice veličine od 36 do 102 m², što čini ukupno 29.580 m² stambenog prostora. Osim toga, kompleks uključuje 200 komercijalnih prostora, ukupne površine 7.905 m², uz 63 parking mjesta.

Posebno je značajno što su originalni projekti pronađeni u arhivi Javnog stambenog preduzeća prikazivali samo betonske konstruktivne elemente i spoljne zidove, bez unutrašnjih zidnih pregrada. Ovaj dizajnerski izbor bio je namjeran, pružajući budućim stanarima fleksibilnost da prilagode svoje osnove prema individualnim potrebama, što je bilo ispred svog vremena i svjedoči o progresivnoj prirodi Kurrizi kompleksa.

Slika 14. Osnova zgrade 7 (jedanaest spratova). Preuzeto iz arhive Javnog stambenog preduzeća.

Slika 15. Osnova zgrade 1 (petnaest spratova). Preuzeto iz arhive Javnog stambenog preduzeća.

Slika 16. Detalji kvarta Kurrizi. Preuzeto iz bloga Emili Laš. 

Podzemna priča Kurrizija

Kurrizi predstavlja jedinstven spomenik istorijskim i društvenim dinamikama Prištine, kao i arhitektonskim ambicijama svog vremena. Ovaj kvart, bogat kulturnim naslijeđem, nije samo stambena zona već i važan simbol urbanog otpora. Tokom 1990-ih godina, Kurrizi se istakao kao ključna tačka za socijalno okupljanje i kulturno izražavanje. Nakon što je Jugoslavija ukinula autonomiju Kosovu, Albanci su sistematski isključeni iz javnih institucija i društvenog života, što je dovelo do stvaranja alternativnih prostora otpora unutar grada. Kurrizi je postao jedan od tih vitalnih prostora, gdje su mladi Albanci sve više posjećivali barove i restorane izvan centra grada, pretvarajući ta mjesta u centre javnog diskursa i društvenih okupljanja.

U kolektivnom pamćenju onih koji su odrasli tokom ovog perioda, Kurrizi je bio više od fizičkog prostora; bio je „centar njihovog svijeta“. Ovdje su mnoge lokalne muzičke grupe, uključujući prvi ženski metal bend s Kosova, „Terror“, našli svoj glas. Ova kulturna živahnost nije se ograničavala samo na muziku, već je obuhvatala i politički aktivizam, s tim što je Kurrizi služio kao ključna tačka za politička okupljanja i otpor. Značaj ove kulturne scene zabilježen je u dokumentarcu „Kurrizi - Paralelni život u 90-im na Kosovu“ (2018), koji je režirala Orgesa Arifi, a producirala organizacija Cultural Heritage without Borders (CHWB). Dokumentarac istražuje politički otpor koji je cvjetao u ovom alternativnom kulturnom prostoru i naknadni obračun vlasti koje su pokušale da suzbiju ovaj rastući „talas promjene“. Do 1992. godine, represivne mjere su uzele danak, a većina barova u toj oblasti bila je primorana da se zatvori.

Danas,⁹ Kurrizi predstavlja živu arhivu, bogatu i istorijskim značajem i arhitektonskom vrijednošću. Njegova slojevita istorija - označena otporom, kulturnim izražavanjem i zajedničkom solidarnošću - odjekuje u samom tkivu njegovog projekta. Arhitektonski, Kurrizi ostaje model urbanističkog planiranja, prikazujući važnost dobro osmišljenih javnih prostora i „prostora između zgrada“. Isti principi koji su Kurrizi učinili centrom kulturnog i političkog otpora, takođe podržavaju njegov trajni arhitektonski značaj. Zajednica i identitet koji su proizašli iz ovog kvarta podsjećaju nas na važnost prostornog reda, promišljenog urbanog dizajna i integracije javnih prostora. Kurrizi nije mjesto koje treba brzo proći; to je prostor gdje vrijeme usporava, gdje boje, ljudi i prostrani pogledi pozivaju na razmišljanje i povezivanje.

Septembar 2024, Kosova

Arhiva priča

Bardha Meta

Bardha Meta je arhitektica i istraživačica sa master diplomom iz održive arhitekture i pejzažnog dizajna. Radila je kao asistentkinja u nastavi na univerzitetu i trenutno je zaposlena kao arhitektica u Prištini.